واکاوی رخصت‌خواهی برای حج؛ با تأکید بر عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

2 دانشیار، گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

چکیده

دین و ارکان آن در تاریخ همواره منشأ تحولات مهم فراوانی در جوامع مختلف بوده است. در این میان «حج» به عنوان یکی از فریضه­های مهم دین اسلام، گاه اثر زیادی بر شئون مختلف مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جوامع اسلامی و مسلمانان گذاشته است. در دوره صفویه به دلیل رسمیت یافتن تشیع دوازده­امامی در ایران و حضور
اهل تسنن در همسایگی آن با حکومت ترکان عثمانی، وجه سیاسی مراسم حج و زیارت حرمین شریفین برجسته­تر شد. سفر حج برای صاحب­منصبان حکومتی افزون بر اینکه فریضه­ای دینی ـ مذهبی شمرده می­شد، ابعاد سیاسی را هم در بر می گرفت و به رخصت یا اجازه از سوی شاه نیاز داشت.
این پژوهش بر اساس منابع کتابخانه­ای و به روش توصیفی ـ تحلیلی دنبال واکاوی رخصت­هایی است که در دوره صفویه برای زیارت خانه خدا و حرمین شریفین صادر شده است؛ همچنین به این پرسش پاسخ می­دهد که این رخصت­ها چرا و با چه هدفی اخذ یا صادر می­شد و چه اثری بر مناسبات دو حکومت ایران و عثمانی داشت. یافته­های پژوهش بیانگر آن است که از قرون نخستین اسلامی، رخصت گرفتن از امیر یا خلیفه برای حج وجود داشت و در دوره صفویه هم بزرگان و صاحب­منصبان ایرانی و غیر ایرانی با اهداف مختلف برای حج از شاه یا مسؤولان بالای حکومتی رخصت می­گرفتند. شاه گاهی این رخصت­ها را می­پذیرفت و گاه به دلایل سیاسی و غیر سیاسی، اجازه سفر را نمی­داد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. ابن اثیر، علی بن محمد (1371) تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ج9و15و16و17.
  2. ابن اعثم کوفی، محمد بن علی (1372)، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
  3. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1375)، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ج1.
  4. ابن سعد، محمد بن سعد (1374)، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه،
    ج3 و 6.
  5. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1380)، امامت و سیاست(تاریخ خلفاء)، ترجمه سیدناصر طباطبایی، تهران، نشر ققنوس.
  6. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت، دارصادر، چاپ سوم.
  7. هاشم، عبدالملک بن هشام (1377)، سیرت رسول الله، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، مصحح اصغر مهدوی، تهران، انتشارات خوارزمی، چاپ سوم، ج1.
  8. ـــــــــ ، (1375)، زندگانی حضرت محمد9، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات کتابچی، چاپ پنجم، ج1.
  9. استرآبادی، محمدمهدی بن محمدنصیر (1377)، جهانگشای نادری، مصحح سیدعبدالله انوار، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  10. اصلاح عربانی، ابراهیم (1374)، کتاب گیلان، تهران، گروه پژوهشگران ایران، ج2 .
  11. اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی (1367)، تاریخ منتظم ناصری، مصحح محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، ج2.
  12. اوزون چارشی لی، حقی اسماعیل (1406ق)، اشراف المکة المکرمة و امراءُها فی العهد العثمانی، محقق خلیل علی مراد، بیروت، الدار العربیه للموسوعات.
  13. باربارو، جوزوفا (1381)، سفرنامه های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، انتشارات خوارزمی، چاپ دوم.
  14. بدلیسی، شرف‌الدین بن شمس‌الدین (1377)، شرفنامه، مصحح ولادیمیر ولییامینوف، تهران، نشر اساطیر، ج2.
  15. براون، ادوارد (1367)، تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ترجمه فتح­الله مجتبایی و غلامحسین صدری افشار، تهران، نشر مروارید، چاپ چهارم، ج2.
  16. بیهقی، محمد بن حسین (1374)، تاریخ بیهقی، مصحح خلیل خطیب رهبر، تهران، انتشارات مهتاب، چاپ چهارم، ج1.
  17. تتوی، احمد بن نصرالله و آص‍ف‌خ‍ان‌ ق‍زوی‍ن‍ی‌، ج‍ع‍ف‍رب‍ن‌ ب‍دی‍ع‌ال‍زم‍ان‌ (1382)، تاریخ الفی (تاریخ هزار سال اسلام)، مصحح غلامرضا طباطایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ج2 و 4 و 8.
  18. تقی‌الدین کاشی، محمد بن علی (1384)، خلاصة الاشعار و زبدة الافکار(بخش کاشان)، به کوشش عبداللی ادیب برومند و محمدحسین نصیری، تهران، میراث مکتوب.
  19. حسنی، عبدالحی بن فخرالدین (1420ق)، الإعلام بمن فی تاریخ الهند من الأعلام المسمى بـ (نزهة الخواطر وبهجة المسامع والنواظر)، بیروت، دار ابن حزم، ج4 .
  20. حسینی، سید عبدالحسین (1352)، وقایع السنین و الاعوام، مصحح محمدباقر بهبودی، تهران، کتاب­فروشی اسلامیه.
  21. خاقانی، بدیل بن علی (1368)، دیوان خاقانی، تهران، انتشارات زوار، چاپ سوم.
  22. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1380)، تاریخ حبیب السیر، تهران، نشر خیام، چاپ چهارم، ج4.
  23. خوانساری، محمدباقر بن زین‌العابدین (1360)، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ترجمه شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، تهران، کتابفروشی اسلامی، ج3.
  24. دانشگاه کمبریج (1380)، تاریخ ایران دوره صفویان، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات جامی.
  25. دوغان، اسرا (1389)، تاریخ حج گزاری ایرانیان، تهران، نشر مشعر.
  26. دهخدا، علی اکبر (1342)، لغت­نامه دهخدا، تهران، چاپخانه دانشگاه تهران، ج15.
  27. دینوری، احمد بن داود، (1371)، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، چاپ چهارم.
  28. ریپکا، یان (1381)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمه عیسی شهابی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
  29. سایکس، پرسی مولزورت (1380)، تاریخ ایران، ترجمه سیدمحمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، انتشارات افسون، چاپ هفتم، ج2.
  30. سنجاری، علی بن تاج الدین (1419ق)، منائح الکرم فی اخبار مکة و البیت و ولاة الحرم، مکه، جامعه أم القری، ج4.
  31. شاد، محمد پادشاه (1363)، آنندراج فرهنگ جامع فارسی، تهران، کتابفروشی خیام، ج3.
  32. شاردن، ژان (1372)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، نشر توس، ج2 و 5.
  33. شاملو، ولی قلی بن داوود قلی (1371)، قصص خاقانی، مصحح سیدحسن سادات ناصری، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج1.
  34. صفا، ذبیح الله (1378)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، انتشارات فردوس، چاپ هشتم، ج5.
  35. طبری، محمد بن جریر (1375)، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ پنجم، ج3 و 6 و 9 و 11 و 12.
  36. عمید، حسن (1372)، فرهنگ عمید، تهران، چاپخانه سپهر، چاپ بیست و دوم، ج2.
  37. فخرالزمانی، عبدالنبی بن خلف (1367)، تذکره میخانه، مصحح احمد گلچین معانی، تهران، انتشارات اقبال.
  38. فسائی، حسن بن حسن، (1382)، فارسنامه ناصری، مصحح منصور رستگار فسایی، تهران، نشر امیرکبیر، چاپ سوم.
  39. قاسمی گنابادی، محمدقاسم (1387)، شاه­اسماعیل­نامه، مصحح جعفر شجاع کیهانی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  40. قزوینی، ابوالحسن بن ابراهیم (1367)، فوائد الصفویة، مصحح مریم میر احمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  41. کتابی، سیدمحمدباقر (1375)، رجال اصفهان (در علم و عرفان و ادب و هنر)، اصفهان، انتشارات گلها.
  42. مستوفی، محمدمحسن بن محمدکریم (1375)، زبدة التواریخ، مصحح بهروز گودرزی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  43. مشیزی(بردسیری)، میرمحمدسعید بن علی (1369)، تذکره صفویه کرمان، مقدمه و تصحیح محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، چاپخانه حیدری.
  44. معصوم علیشاه، محمد معصوم بن زین العابدین (1316)، طرائق الحقایق، تهران، کتابخانه مجلس سنا
  45. معین، محمد ( 1381)، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ج2 .
  46. مقدسی، مطهر بن طاهر (1374)، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر آگه، ج2.
  47. منشی قزوینی، بوداق (1387)، جواهر الاخبار، مصحح محسن بهرام­نژاد، تهران، میراث مکتوب.
  48. منشی قمی، احمد بن حسین(1383)، خلاصة التواریخ، مصحح احسان اشراقی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
  49. میراحمدی، مریم (1371)، تاریخ سیاسی اجتماعی ایران در عصر صفوی، تهران، امیر کبیر.
  50. نصیری، محمدابراهیم بن زین‌العابدین (1373)، دستور شهریاران، مصحح محمدنادر نصیری مقدم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  51. نوائی، عبدالحسین (1366)، شاه­عباس مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه یادداشت­های تفصیلی، تهران، انتشارات زرین، چاپ دوم، ج1.
  52. واثقی، حسین (1436ق)، المکاتبات المکیّة، قم، نشر حسین الواثقی.
  53. وحید قزوینی، محمدطاهر بن حسین (1383)، تاریخ جهان آرای عباسی، مصحح سیدسعید میر محمد صادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  54. هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1369)، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوره صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
  55. یعقوبی، احمد بن اسحاق (1371)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم، ج1و 2.

مقاله:

سامانی، سیدمحمود (1398)، «پژوهشی در مناسبات ایران و هند در عصر صفوی و تأثیر آن بر حج‌گزاری ایرانیان از طریق هند»، میقات حج، شماره 107، بهار 1398، صص 7ـ28.