مرقد ائمه بقیع(ع) در آینه معماری بیناتمدنی (اسلامی ـ ایرانی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس عمران و دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم(ع)

2 کارشناس ارشد مرمت و احیاء بناها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر تهران

3 دانش‌آموخته حوزه علمیه قم، دکترای شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب و استادیار گروه تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم(ع)

چکیده

در بستر تاریخ، معماری از هنرهایی بود که توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار کند و با عنوان معماری اسلامی در سرزمین‌های مختلف گسترش یابد. پس از مساجد، بناهای آرامگاه‌ها رایج‌ترین بناهای عمومی بودند. هنرمندان و معماران ایرانی در سایه انگیزه و تلاش تمدنی خود، این هنر ماندگار را در سایر سرزمین‌های اسلامی به یادگار گذاشتند. معماری ایرانی در تاریخ کهن خود پیوسته در شش شیوه ظهور پیدا کرد که دو تا، به دوران پیش از اسلام و چهار تای دیگر به دوران اسلامی مربوط است.
در این پژوهش با تکیه بر منابع تاریخی به سبک‌شناسی معماری بارگاه امامان: در بقیع و گونه‌شناسی عناصر تشکیل‌دهنده آن، ازجمله پلان، گنبد، پشت‌بندها، چفدها و تزئینات معماری به‌کاررفته در نمای بیرونی پرداخته شده و چنین نتیجه گرفته شده که می‌توان با تکیه بر تاریخچه و عناصر معماری، این بقاع را نمونه‌ای از معماری ایرانی در سرزمین حجاز دانست. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. ابن اثیر، علی بن محمد (1997م). الکامل فی التاریخ، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت ـ لبنان، دار الکتاب العربی.
  2. ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1417ق). تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار، تصحیح عبدالهادی التازی، رباط ۔ مغرب، مطبوعات اکادیمیة المملکة المغربیة.
  3. ابن جبیر، محمد بن احمد (2008م). تذکرة بالأخبار عن اتقافات الأسفار، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر دار السویدی.
  4. ابن حجر هیتمی، احمد بن محمد (1434ق). الجوهر المنظم فی زیارة قبر الشریف النبوی المکرم، بیروت، دار الحاوی.
  5. ابن عساکر، عبدالصمد بن عبد الوهاب (بی‌تا)، إتحاف الزائر و إطراف المقیم للسائر فی زیارة النبی، تحقیق حسین‌محمد شکری، بیروت ـ لبنان، شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم.
  6. ابن مازه، محمد بن عمر (1392ش). لطائف الاذکار، تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر علم.
  7. ابن نجار، محمد بن محمود (2006م). الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، تصحیح صلاح الدین بن عباس شکر، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره.
  8. ابوطالبی، عمار (1399ش). «توسعه و تحول ساخت وساز در بقیع بر اساس گزارش‌های تاریخی»، میقات حج، شماره 111، بهار 1399.
  9. افندی باش، شیخ عبدالله (2008م). الفتوحات الکوازیة الی الاراضی الحجازیة، بیروت، الدار العربیة للموسوعات.
  10. امین، محسن (1403ق). اعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات.
  11. امینی، عالیه (1389ش). «بیان نمادین در تزئینات معماری اسلامی»، کتاب ماه هنر، شماره 142، تیر 1389.
  12. امینی، محمد امین (1428ق). بقیع الغرقد، تهران، مشعر.
  13. انصاری الجزیری، عبدالقادر بن محمد (1384ق). الدرر الفرائد المنظمة فی اخبار الحاج و طریق مکة المعظمة، قاهرة، المطبعة السلفیه.
  14. برتون، ریچاردف. (بی‌تا)، رحلة بیرتون الی مصر و الحجاز، تحقیق عبدالرحمن عبدالله الشیخ، قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
  15. بلوی، خالد بن عیسی (بی‌تا). تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق، تحقیق حسن السائح، محقق، مغرب، صندوق احیاء التراث الاسلامی.
  16. بورکهارت، جون لوئیس (2007م). ترحال فی الجزیرة العربیة، ترجمه صبری محمد حسن و عرب محمد صابر، قاهرة، المرکز القومی للترجمه.
  17. پیرنیا، محمدکریم (1366ش). «چفدها و طاق‌ها»، فصلنامه علمی، فنی، هنری، شماره 24 .
  18. ـــــــــــ ، (1370ش). «گنبد در معماری ایران، اثر»، فصلنامه علمی، فنی، هنری، شماره 20 .
  19. ـــــــــــ ، (1393ش). سبک‌شناسی معماری ایرانی، چاپ شانزدهم، تقریر: شادروان محمدکریم پیرنیا، تألیف غلامحسین معماریان، تهران.
  20. حسینی مدنی، سیدمحمدکبریت (1417ق). الجواهر الثمینة فی محاسن المدینة، بیروت، دار الکتب العلمیة.
  21. حضیکی، احمد بن محمد (1432ق). الرحلة الحجازیة، تحقیق عبد العالی المدبر، الرباط، مرکز الدراسات و الابحاث و احیاء التراث الرابطة المحمدیة للعلماء.
  22. خامه‌یار، احمد (1391ش). «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع:»، میقات حج، شماره111.
  23. ـــــــــــ ، (1401ش). بهشت بقیع، تهران، میراث اندیشه.
  24. خوارزمی، محمد بن اسحاق (بی‌تا)، إثارة الترغیب و التشویق إلی المساجد الثلاثة و البیت العتیق، مکه مکرمه ـ عربستان، مکتبة نزار مصطفی الباز.
  25. دانش دوست، مهرداد (1392ش). جامعه‌شناسی و معماری، 1388https: //urbanism blogsky. com. .
  26. دیاربکری، حسین بن محمد (بی‌تا)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، بیروت، دار صادر.
  27. ذهبی‌، محمد بن احمد (1405ق). سیراعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، مؤسسة الرسالة.
  28. رجبی، محمد و مظفری، اکرم (1390ش). مبانی نظری مرمت (بناها و بافت‌های تاریخی)، مؤسسه انتشاراتی جمال هنر.
  29. رحیمی آریایی، افروز و محمودی کامل‌ آباد، محمود (1397ش). «مروری بر اقسام گنبدهای ایرانی و دسته‌بندی آنها بر اساس پوسته، فرم هندسی و اجزاء»، فصلنامه اثر، شماره 81، تابستان 1397.
  30. رستمی، ژنیت و جاویدی نژاد، مهرداد و منصوری، بهروز (1398ش). «هماهنگی تکنیک، مصالح و محیط زیست و کاربرد آن در زیبایی و عملکرد بناهای سنتی شهرهای کویری ایران»، مطالعات هنر اسلامی، شماره 34، سال پانزدهم.
  31. سمهودی، علی بن عبدالله (2001م). وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، تحقیق قاسم السامرائی، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی.
  32. شرقی الفاسی، محمد بن الطیب (2014م). الرحلة الحجازیة، تحقیق نورالدین شوید، ابوظبی، دار السویدی للنشر و التوزیع.
  33. صادق پاشا، محمد (1999م). مشعل المحمل، تحقیق محمد همام فکری، بیروت، بدر للنشر و التوزیع.
  34. ضرغامی، اسماعیل و سادات، سیده اشرف (1396ش). تکنولوژی و معماری بومی، تهران، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی.
  35. عباسی، احمد بن عبدالحمید (بی‌تا). عمدة الأخبار فی مدینة المختار، تصحیح محمد طیب الانصاری و اسعد درابزونی الحسینی، مکتبة الاعیان.
  36. عبدالجلیل قزوینی، عبدالجلیل بن ابوالحسین (۱۳۵۸ش). النقض، تهران، انجمن آثار ملی.
  37. ـــــــــــ ، (1391ش)، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض نواقض الروافض، تصحیح میرجلال الدین محدث ارموی، به کوشش محمدحسین درایتی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، تهران، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  38. عبدالغنی، عارف (بی‌تا). تاریخ امراء المدینة المنورة، دمشق، سوریه، دار کنان.
  39. عبدری، محمد بن محمد (1419ق). رحلة العبدری، تحقیق علی ابراهیم کردی، دمشق، دار سعد الدین للطباعة و النشر.
  40. علی حسین بن خیرات علی (1389ش). منازل قمریة در سوانح سفریة، تهران، نشر علم.
  41. عیاشی، عبدالله بن محمد (2006م). الرحلة العیاشیة، تصحیح سعید الفاضلی، ابوظبی، دار السویدی للنشر و التوزیع.
  42. فرشته‌نژاد، سیدمرتضی (1389ش). فرهنگ معماری و مرمت معماری (1)، اصفهان، ارکان دانش.
  43. فرشی (1395ش). ذراع مدینه، قم، نشر مؤرخ.
  44. فطیرخورانی، الناز (1392ش). ساخت پل ماکارونی، پروژه‌های دانش آموزی، سایت تبیان.
  45. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (2002م). المغانم المطابة فی معالم طابة، مدینه منوره، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره.
  46. قیسی، محمد بن احمد (1968م). انس الساری و السارب من اقطارالمغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الأعارب، تصحیح محمد الفاسی، فاس، بی‌نا.
  47. کریمی، نرگس و ایوبی، رضا و حیدری، داریوش (1395ش). «گونه‌شناسی و سیر تحول پشت‌بندها از ابتدا تا انتهای دوران تاریخی در معماری ایران»، باغ نظر، شماره 40، مرداد و شهریور 1395.
  48. ـــــــــــ ، (1397ش). «گونه‌شناسی دیوارهای هو در معماری ایرانی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 20، پاییز 1397.
  49. کیانی، محمدیوسف (1387ش). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
  50. لنگ، جان (1383ش). آفرینش نظریه معماری، ترجمه: علیرضا عینی‌فر، تهران، دانشگاه تهران.
  51. محمدمرادی، اصغر؛ محب‌علی، محمدحسن؛ امیرکبیریان، آتس‌سا (1389ش). دوازده درس مرمت، تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
  52. مرادی، امین و عمرانی، بهروز و موسوی حاجی، سیدرسول (1398ش). «نقدی بر ساختار کلی سبک رازی بر اساس تحلیل دو گونه ی مقبره و گنبد خانه در معماری دوران سلجوقی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 23، تابستان 1398.
  53. مراغی، ابوبکر بن حسین (1430ق). تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجرة، تحقیق ابویعقوب نشأت کمال، فیوم ـ مصر، دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث.
  54. مرجانی، عبدالله بن عبدالملک (2002م)، بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار الهجرة النبی المختار، تحقیق محمد عبدالوهاب فضل، بیروت، دار الغرب الاسلامی.
  55. مشکوتی، نصرت‌الله (1349ش)، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
  56. مطری، محمد بن احمد (1426ق). التعریف بما انست الهجرة من معالم دار الهجرة، سلیمان الرحیلی، ریاض، دارة الملک عبدالعزیز.
  57. مکناسی، محمد بن عبدالوهاب (2003م). رحلة المکناسی، تصحیح محمد بو کبوط، ابوظبی، دار السویدی للنشر و التوزیع.
  58. نابلسی، عبدالغنی (1998ق). الحقیقة و المجاز فی رحلة بلاد الشام و مصر و الحجاز، تصحیح ریاض عبدالحمید مراد، دار المعرفه.
  59. نجمی، محمدصادق (1386ش). تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، تهران، ایران، نشر مشعر.
  60. ندیمی، هادی (1398م). «تبیین مفهوم سبک‌شناسی معماری با معرفی رویکرد جدید در سبک‌شناسی معماری ایران (با انگیزه حفاظت معماری)»، معماری اقلیم گرم و خشک، شماره 10، پاییز و زمستان 1398.
  61. هیلن برند، روبرت (1380ش). معماری اسلامی، چاپ اول، ترجمه دکتر باقر آیت الله‌زاده شیرازی، انتشارات روزنه.
  62. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1995م). معجم البلدان، بیروت، دار صادر.
  63. Rapoport, Amos (1990). Vernacular Architecture, in Turan m., (eds.) ; Current Challenges in the Environmental Social Sciences, Avebury, Aldershot, England, 96.
پژوهشنامه حج و زیارت
دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 20
ویژه‌نامه بقیع
مرداد 1402
صفحه 169-203

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار