1
دانشیار گروه تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه پیام نور
2
دانشجوی کارشناسی ارشد رشتۀ تاریخ تشیع دانشگاه پیام نور تهران جنوب
چکیده
دولت فاطمیان، (حک: 297ـ 567ق) پس از فتح مصر در ســال 358قمری، به مدت بیش از دو قرن، بر یکی از شــاهراه‌های مهم اعزام حجاج، تسلط و به تبع آن مسئولیت تأمین امنیت آن را بر عهده داشــت. تسلط بر این شاهراه از این لحاظ اهمیت داشت که دامنۀ نفوذ و تسلط فاطمیان، علاوه بر مصر، به شــام، حجاز و مراســم حج نیز کشیده شد و برای مدت مدیدی این دولت شیعی اسماعیلی، نفوذ قابل توجهی در برگزاری مراسم حج داشت. در این مقاله با طبقه‌بندی و تحلیل داده‌های گردآوری شــده از منابع دســت اول، کارنامه و عملکرد فاطمیان در مقوله امنیت حج، در مهمترین سالهای حکومت آنان، بررسی شده است. طبق یافته‌های این پژوهش برای این مهم، دو دوره تاریخی را می‌توان در نظر گرفت. فاطمیان، از تصرف مصر در سال 358قمری تا نیمه دوم حکومت الحاکم بأمرالله، (سالهای آغازین قرن پنجم هجری) به دلیل توانایی‌های نظامی و اقتصادی توانســتند با برطرف کردن مشکلات پیشین، امنیت مناسبی را برای حجاج مناطق تحت فرمان خود فراهم کنند؛ اما از اوایل قرن پنجم هجری، به دلایلی چون متزلزل شــدن موقعیت آنان در شام، و همچنین بحرانهای اقتصادی و سیاسی، به تدریج از توان آنان برای تأمین امنیت حجاج کاسته شد.
ابن اثیر، علی بن محمد (۱۳۸۵). الکاملفیالتاریخ، بیروت، دار صادر.
ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی (۱۳۹۲). النجومالزاهرةفیملوکمصروالقاهرة، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة.
ابن حماد، محمد بن علی (۱۳۷۸). تاریخفاطمیان، مترجم حجت الله جودکی، تهران، امیرکبیر.
ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد (۱۳۶۳). العبر: تاریخابنخلدون، عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
ابن فضل الله عمری، احمد بن یحیی (۱۴۲۳). مسالکالأبصارفیممالکالأمصار، ابن فضل الله.
ابن فهد، عمر بن محمد (۱۴۲۶). إتحافالوریبأخبارأمالقری، محقق فهیم محمد شلتوت، مکه مکرمه، المملکة العربیة السعودیة، وزارة التعلیم العالی، جامعة أم القری.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (بیتا). البدایةوالنهایة، محقق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر.
ابن میسر، محمد بن علی (بیتا). المنتقیمناخبارمصرلابنمیسرتاجالدینمحمدبنعلیبنیوسفبنجلبراغب، محقق ایمن فؤاد سید، قاهره، المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة.
ادریس عمادالدین (۱۹۷۵). عیونالأخباروفنونالآثارفیفضائلالأئمةالأطهار، محقق مصطفی غالب، بیروت، دار الاندلس.
انطاکی، یحیی بن سعید (۱۹۹۰). تاریخالأنطاکیالمعروفبصلةتاریخاوتیخاء، محقق عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس، جروس برس.
بیهقی، محمد بن حسین (۱۳۹۳). تاریخبیهقی، مصحح فیاض، تهران، هرمس.
خرابشه، سلیمان (۱۳۸۵). رقابتعباسیانوفاطمیاندرسیادتبرحرمینشریفینقرنپنجموششمهجری، مترجم رسول جعفریان، تهران، مشعر.
دفتری، فرهاد (۱۳۹۳). تاریخوسنتهایاسماعیلیه، مترجم فریدون بدره ای، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
شاهوردی، زهرا (۱۳۹۲). «تعامل فاطمیان با امرای حجاز و دستاوردهای آن»، تاریخپژوهی، ۵۷(۱۵)، ۲۴۵ ـ ۲۶۸.
عنان، محمد عبدالله (۱۳۷۰). تاریخدولتاسلامیدراندلس، مترجم عبدالمحمد آیتی، تهران، کیهان.
قلقشندی، احمد بن علی (۱۹۸۷). صبحالأعشیفیصناعةالإنشاء، محقق محمد حسین شمسالدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
مادلونگ، ویلفرد (۱۳۹۰). فاطمیانوقرمطیانبحرین، مترجم فریدون بدره ای، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
مقریزی، احمد بن علی (۱۴۱۶). اتعاظالحنفاباخبارالائمةالفاطمیینالخلفا، محقق محمد حلمی احمد، قاهره، جمهوریة مصر العربیة، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة، لجنة احیاء التراث الاسلامی.
______ ، (۱۴۲۰). الذهبالمسبوکفیذکرمنحجمنالخلفاءوالملوک، محقق جمال الدین شیال، مکتبة الثقافة الدینیة.
______ ، (۱۴۱۸). المواعظوالإعتباربذکرالخططوالآثارالمعروفبالخططالمقریزیة (دارالکتبالعلمیة)، محقق خلیل منصور، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
عبادی, مهدی, & عباسی, مرتضی. (1399). امنیت حج در دورۀ حکومت فاطمیان از تصرف مصر تا پایان دولت المستنصر بالله (358-487 ق). پژوهشنامه حج و زیارت, 5(1), 157-176.
MLA
مهدی عبادی; مرتضی عباسی. "امنیت حج در دورۀ حکومت فاطمیان از تصرف مصر تا پایان دولت المستنصر بالله (358-487 ق)". پژوهشنامه حج و زیارت, 5, 1, 1399, 157-176.
HARVARD
عبادی, مهدی, عباسی, مرتضی. (1399). 'امنیت حج در دورۀ حکومت فاطمیان از تصرف مصر تا پایان دولت المستنصر بالله (358-487 ق)', پژوهشنامه حج و زیارت, 5(1), pp. 157-176.
VANCOUVER
عبادی, مهدی, عباسی, مرتضی. امنیت حج در دورۀ حکومت فاطمیان از تصرف مصر تا پایان دولت المستنصر بالله (358-487 ق). پژوهشنامه حج و زیارت, 1399; 5(1): 157-176.
)