آستانگی در معماری زیارت: بررسی ارتباط و تأثیر مناسک زیارت بر کالبد معماری حرم رضوی(ع)؛ با تأکید برآستانه‌‏های ورودی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حکمت و هنر دینی، دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی قم

2 عضو هیئت علمی مؤسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی قم

3 استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

معماریِ زیارت، گونه‏‌ای مهم از معماری آیینی و مذهبی است که با تمرکز بر معماری زیارتگاه، به ویژه حرم و مضجع اهل‌بیت(ع)، از منظری بینارشته‏‌ای قابلیت پژوهش‏ دارد. این نوشتار با قدر مطلق قرار دادن مفهوم «پیش ‏آستانگی» در برهم‏کنش «زیارت» و «معماری» سعی دارد با طرح این پرسش: «چگونگی تأثیر سنت زیارت بر معماری زیارتگاه» به بررسی معنامندی معماری حرم از آیین و مناسک زیارت بپردازد. هدف از این مقاله بیان بازنمود کالبدی و معمارانه‏ زیارت بر مداخل یا همان «پیش‌‏آستانگی‏»‏های معماری‏ حرم رضوی(ع) است.
تحلیل و تفسیر داده‏‌های تاریخی، تراثی و معماری در این مقاله از منظر مطالعات فرهنگی و با روش انسان‏‌شناسی معماری است و در نتیجه تأثیرپذیری کالبدی ـ معنایی معماری ورودی‏‌های حرم (مرحله‏ پیش‌‏آستانگی) از سنت زیارت و آداب تشرف (نیت، سلام و اذن دخول) را در قالب زنجیره‌‏ای متوالی از فضاهای معمارانه در مداخل ورودی (درها، بست‏‌ها و صحن‏‌ها) نظاره‏‌گر خواهیم بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. قرآن کریم

    1. آرنهایم، رودولف (1382ش)، پویه‏شناسی صور معماری، مترجم: مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، سمت، چ اول.
    2. آنه، کلود (1370ش)، سفرنامه کلودآنه، مترجم: فضل‌الله جلوه، تهران، نشر روایت، چ اول.
    3. ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1395ش)، سفرنامه ابن ‏بطوطه: تحفة الانضار فی غرایب الامصار، مترجم: محمدعلی موحد، تهران، نشر کارنامه، ج2، چ1.
    4. ابن فارس، احمد ابن فارس (1404ق)، معجم المقاییس اللغة، محقق: عبدالسلام محمدهارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 6 مجلد، ج3.
    5. ابن منظور، محمد بن مکرم (1375ش)، لسان العرب، بیروت، دار صادر، دار بیروت، 15مجلد، ج7، نسخه4.
    6. اسماعیلیان، سحر و رنجبر، احسان (1392ش)، «بررسی مؤلفه‏های مؤثر بر شکل‏گیری و انتقال خاطرات جمعی در فضای عمومی شهری»، معماری و شهرسازی آرمان شهر، ش11، پاییز و زمستان، ص181ـ194.
    7. اولئاریوس، آدام (1385ش)، سفرنامه‏ آدام اولئاریوس، مترجم: احمد به‏پور، تهران، ابتکارنو، چ اول.
    8. باشلار، گاستون (1392ش)، بوطیقای فضا، مترجم: مریم کمالی و محمد شیربچه، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، چ1.
    9. البستانی، بطرس (1971م)، محیط المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیه، 9 مجلد، ج6.
    10. ترنر، ویکتور و ترنر، ادیث (1400ش)، رویکرد فرایندی به فرهنگ: نظریه‏ انسان‏شناختی ویکتور ترنر، مترجم: مریم آقازاده، و دیگران، تهران، تیسا ساغر مهر، چ1.
    11. حر عاملی، محمد بن حسن (1414ق)، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت:، لإحیاءالتراث، ج 14، چ2.
    12. دالمانی، هانری رنه (1335ش)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، مترجم: علی محمدفر هوشی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، چ1.
    13. دانشمند، سارا و نقره‏کار، عبدالحمید (1391ش)، «چگونگی طراحی
      ورودی بنا با توجه به اصول شکل‏گیری معماری آستانگی»، فصلنامه‏ مطالعات شهر ایرانی‌- ‌اسلامی، ش9، پاییز، ص79ـ90.
    14. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1374ش)، مفردات الفاظ قرآن کریم، مترجم: غلامرضا خسروی حسینی، تهران، نشر مرتضوی، چ2.
    15. رضایی ندوشن، محمد و دیگران (1398ش)، «سیر تحول حرم حضرت معصومه3با تأکید بر سلسله مراتب ورود (تشرف) از دوره‏ صفوی تا دوره‏ قاجار»، دوفصلنامه مطالعات معماری ایران، ش16، پاییز و زمستان، ص81ـ104.
    16. ریچاردز، ف‍رد ردی‍ک‏ چ‍ارل‍ز (1379ش)، سفرنامه فرد ریچاردز، مترجم: مهین دخت صبا، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چ2.
    17. سلطان‏زاده، حسین (1386ش)، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، تهران، پژوهش‏های فرهنگی، چ1.
    18. سیاح، احمد (1377)، فرهنگ بزرگ جامع‌نوین، تهران، اسلام.
    19. سیفیان، محمدکاظم و محمدرضا محمودی (1386ش)، «محرمیت در معماری سنتی ایران»، هویت شهر، دوره1، ش1، ص3ـ13.
    20. شولتز، نوربرگ (1393ش)، معماری: معنا و مکان، مترجم: ویدا نوروز برازجانی، تهران، پرهام نقش. چ1.
    21. شهید اول، محمد بن مکی بن محمد (1417ق)، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 3 مجلد، چ دوم.
    22. شیخ صدوق، محمد بن علی (1363ش)، من لا یحضره الفقیه، محقق: علی‏اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 4مجلد.
    23. طالع، امین (1393ش)، مقبره‏سازی هنر فراموش شده: بررسی گونه‏شناسی مقبره‏سازی و هنرهای پیرامون آن در ایران وجهان، شیراز، نوید شیراز، چ1.
    24. طباطبایی، محمدحسین (1387ش)، تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ2.
    25. طوفان، سحر (1390ش)، «بررسی رابطه مفهوم حریم زنانه با آفرینش فضای ورودی در معماری ایران»، نشریه زن و مطالعات خانواده، سال چهارم، ش14، زمستان، ص119ـ142.
    26. عسکری، نسیم و دیگران (1398ش)، «خوانش ساختارِ معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس با استناد بر سفرنامه‏های قرن پنجم تا چهاردهم هجری قمری»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، 10، ش38، زمستان، ص21ـ36.
    27. عطاردی، عزیزالله (1413ق)، مسندالامام الرضا7، بیروت، دارالصفوة، ج1 (2مجلد)، چ2.
    28. علی‏نیای مطلق، ایوب و دیگران (1398ش)، «بازخوانی مفهوم آستانگی در معماری و تبیین مراتب معنایی آن»، فصلنامه‏ معماری و شهرسازی؛ سال 29، ش 87، زمستان، ص40ـ57.
    29. ــــــــــــــ (1399ش)، «تبیین مفهوم آستانگی در برهم‏کنش درون و بیرون محدوه‏ها در معماری» هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، دوره 25، ش2، تابستان، ص31ـ42.
    30. فرطوسی، صلاح مهدی (بی‏تا)، تاریخچه آستان مطهر امام علی7، مترجم: حسین طه‏نیا، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
    31. فریزر، جیمزبیلی (1364ش)، سفرنامه فریزر معروف به سفر زمستانی، از مرز ایران تا تهران و دیگر شهرهای ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، توس.
    32. فولادی، محمد و نوروزی، محمدجواد (1394ش)، «بررسی و مقایسه جایگاه زیارت در آیین کاتولیک و مذهب شیعه»، معرفت ادیان، ش25، ص7ـ35.
    33. فون مایس، پی‏یر (1392ش)، نگاهی به مبانی معماری؛ از فرم تا مکان، مترجم: سیمون آیوازیان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ6.
    34. قمی، عباس (1389ش)، مفاتیح الجنان، مترجم: کمره‏ای، تهران، انتشارات نبوی، چ9.
    35. گروتر، یورگ کورت (1388ش)، زیبایی‏شناسی در معماری، مترجم: جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چ1.
    36. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1368ش)، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۱۱مجلد.
    37. محدثی، جواد (1388ش)، «اذن دخول»، زیارت، پیش شماره اول، تابستان، ص6ـ12.
    38. ـــــــــــ (1392ش)، «فرهنگنامه زیارت»، فرهنگ زیارت، ش14، بهار، ص26ـ39.
    39. معلوف، لوئیس (1377ش)، فرهنگ بزرگ جامع نوین عربی به فارسی (ترجمه المنجد)، مترجم: احمد سیاح، تهران، انتشارات اسلام، 2 مجلد، چ1.
    40. معینی‏فر، مریم و شجاعی، الهه (1394ش)، «به‏سا‏زی منظر ورودی با هدف ارتقاء حس دعوت کنندگی (محدوده مورد مطالعه: جلوخان مسجد النبی تا ورودی بازار قزوین)»، دوفصلنامه‏ پژوهش‏های منظر شهر، سال2، ش3، بهار و تابستان، ص49ـ60.
    41. نقره‏کار، سیدعبدالحمید و دیگران (1388ش)، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، تهران، طرح و نشر پیام سیما، چ1.
    42. ولی ابرقویی، روح الله (1381ش)، آداب معنوی: 2000 عمل مستحب و مکروه، قم، حرم، چ2.
    43. Simpson, A., and Weiner, E.S.C. (1989), Oxford English Dictionary, 2nd ed.,Clarendon Press, Oxford, OED Online Oxford, 2007.
    44. Turner, (1982(, “Religious Celebrations”, in Victor Turner(ed.),
    45. Institution Press, pp 200ـ
    46. Thomassen, (2009) The Uses and Meanings of Liminality, in International Political Anthropology, Vol. 2, No., pp. 5-28.

    فهرست منابع الکترونیکی:

    1. پایگاه اطلاع‏رسانی استاد حسین انصاریان؛ صفحه‏ اذن دخول در حر‏م‏های شریفه.
    2. پرتال جامع آستان قدس رضوی، عکس رضوی، https: //photo.razavi.ir
    3. خبرگزاری ایسنا، «تپه سلام روستایی به قدمت زیارت امام مهربانی‏ها»، کدخبر: 97043117002، 31/4/1397.

    https://www.isna.ir/news/97043117002/

    1. خبرگزاری فارس، «تپه سلام‏های مشهدی، میراثی هزار ساله که فراموش شده‏اند»، کد خبر: 70005/خ40/د1000، 17/10/1391.

    https://www.farsnews.ir/razavi/news/13990408000147/

    1. نسخه الکترونیک لغت‏نامه دهخدا:

    https://www.vajehyab.com/dehkhoda