استادیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
چکیده
مسیر هجرت امام رضا(ع) به ایران، به عنوان یک رویداد مهم سیاسی، فرهنگی و مذهبی از نشانه‌ها و معانی گوناگونی برخوردار است که می‌تواند در تبیین این محور فرهنگی برای جامعه ایرانی اسلامی مفید و مؤثر باشد. این محور فرهنگی شامل رویدادها، خاطره‌ها، آیین‌ها و آثار و برکات متعددی است که در طول قرن‌ها شیعیان و علاقمندان آن حضرت به آن توجه کرده‌اند. نشانه‌شناسی در محور فرهنگی هجرت امام رضا(ع) به ایران می‌تواند به بازشناسی، تحلیل و ارتقای آگاهی از ابعاد غنی فرهنگی این منظر بپردازد. توجه به فرهنگ، در این محور، با شناخت نمادهای رضوی می‌تواند زمینه‌سازی برای برنامه‌ریزی‌های توسعه مبتنی بر فرهنگ رضوی را آماده کند؛ ازاین‌رو هدف این پژوهش، بازشناسی و تبیین رابطه نشانه‌شناسی و فرهنگ رضوی است. نشانه‌های مربوط به فرهنگ رضوی شامل زیارت و نمودهای آن در مکان‌های مختلف، زیارتگاه‌ها و قدمگاه‌های مربوطه و... می‌شود. با به کارگیری نشانه‌ها و نمادهایی از قبیل دروازه‌های ورود و خروج امام رضا(ع)، سقاخانه‌ها، مراسم نقاره‌زنی و یادمان‌های فرهنگی می‌توان به تعمیق مناظر فرهنگی رضوی پرداخت. همچنین آیین‌های زیارتی، حرکت دسته‌های جشن و عزاداری منطبق بر این محورها در ایام و مناسبت‌های ویژه و توجه به معماری و شهرسازی اسلامی در این مسیر ـ از مقیاس کلی سکونتگاه‌ها تا جزئیات معماری ـ می‌تواند در این راستا مفید واقع شود.
آریانپور، عباس (1378)، فرهنگ لغات فارسی، تهران، امیرکبیر.
الیاده، میرچاده (1375)، مقدس و نامقدس، ترجمه نصرالله زنگویی، تهران، سروش، چاپ اول.
پاکباز، رویین (1381)، دایرةالمعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر.
راجر، اسکراتن و جان، هاسپرز (1379ش)، فلسفه هنر و زیبایی شناسی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
رودنبولر، اریک دبلیو (1387)، ارتباطات آیین: از گفتگوهای روزمره تا جشن‌های رسانه‌ای شده، ترجمه عبدالله گیویان، تهران، دانشگاه امام صادق، چاپ اول.
سالاری، علی‌اصغر، (1388)، راه ولایت، تهران، انتشارات مؤسسه مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، چاپ اول.
ستاری، جلال (1372)، مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، تهران، نشر مرکز.
ــــــــــ (1366)، رمز و مثل در روان کاوی، تهران، توس.
ــــــــــ (1381)، اسطوره و رمز در اندیشه‌های میرچا الیاده، از مجموعه جهان اسطوره شناسی، تهران، مرکز.
سجودی، فرزان (1387)، نشانه‌شناسی کاربردی، تهران، نشر علم، چاپ اول.
سید کباری، سیدعلی‌رضا (1376)، «فرهنگ کوثر»، نشریهعلوم قرآن و حدیث، شماره 4، ص20-23.
شوالیه، ژان و آلن‌گربران (1384)، فرهنگ نمادها، ج1 و 2، ترجمة سودابه فضایلی، تهران، جیحون.
علی‌الحسابی، مهران و پای‌کن، عصمت (1392)، «تدوین چارچوب مفهومی تعامل شهرو آیین‌های جمعی و بررسی مصداق آن در آیین‌های عاشورایی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 12، ص 27-36.
ــــــــــ (1394)، «بازشناسی اثر آیین‌های عاشورایی بر شهر ایرانی، بررسی موردی شهر لاهیجان»، دوفصلنامه دانشگاه هنر، نامه معماری و شهرسازی، شماره 14، بهار و تابستان 94.
قمی، عباس (1388)، مفاتیح الجنان، قم، نشر دارالعرفان.
کوزر، لوئیس (1387)، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی، چاپ دوم.
گیویان، عبدالله (1385)، آیین، آیینی‌سازی و فرهنگ عامه پسند دینی، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ش5، ص175-211.
مزروعی فراهانی، زینب (1389)، «حسن و جمال در قرآن، حدیث، فلسفه و عرفان اسلامی؛ خدا سرچشمه زیبایی»، ماهنامه فرهنگ پویا، ش19، ویژه هنر در تمدن اسلامی، ص15-11.
مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران، نشر دارالکتاب الاسلامیه.
مولائی، اصغر (1395)، «طراحی شهری و منطقه‌ای زمینه‌گرا در مسیر هجرت امام رضا7به ایران»، نشریه فرهنگ رضوی، سال چهارم، شماره 16، ص 101-142.
واثقی، حسین (1393)، «جابر بن عبدالله انصاری اولین زائر اربعین حسینی»، نشریه فرهنگ زیارت، شماره 19 و 20.
هاسپرز، جان و همکاران (1385)، فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی، ترجمه یعقوب آژند، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
همدانی، مصطفی (1394)، نماد، پژوهشکده باقرالعلوم، قابل دسترسی در سایت: http://www.pajoohe.com
Kanekar, A. Arata, k (1992): Celebration of place; processional Rituals and urban Form, Massachusetts Institite of Thechnology, Department of Architecture.
Bocock, R. (1974): Ritual in industry society, Allen and Ynwin, London.
Terner, Victor (1966): The Ritual Process; Structure and Anti-structure, Cornell paperbacks, Cornell University press, Ithaca, New York.
Douglas, M. (1968): The Component of Ritual, In New Blackfraiars, June, pp 475-482.
Parkin, D. (19920: Rituals as Spatial Direction and Bodily Division, in Decooet (Ed.), Understanding Ritual. Nw Fetter lane: Routledge, pp 11-25, London.
)
