دکترای تاریخ و تمدن اسلامی و مدیرگروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت
چکیده
مغرب اسلامی به کشورهای حد فاصل مصر تا اقیانوس اطلس، شامل لیبی، تونس، الجزایر، مراکش، موریتانی و اندلس گفته میشود. این سرزمین وسیع از جهات متعدد دارای اهمیت است و حدود صد میلیون مسلمان در آن ساکنند. حجگزاری آنان در ادوار مختلف با چالشهایی اعم از طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، و نیز چالشهای خارجی، بهویژه استعمار، مواجه بوده است. این مقاله، که به روش توصیفی ـ تحلیلی است، در پی پاسخ به این پرسش است که حجگزاری مردم مغرب در کشورهای مبدأ، طول مسیر و در موسم حج با چه چالشهایی مواجه است. برآیند مقاله حاکی از آن است که به رغم وجود چالشهایی برای زائران بیت الله الحرام، آنان جز در برهههایی فریضه الهی خود را انجام میدادند. البته سختگیری استعمارگران بر مسلمانان در برخی از کشورهای مغرب اسلامی، مانند الجزایر و لیبی، حجگزاری آنان را با مشکل اساسی مواجه میساخت. رقابت و درگیری میان امیران مکه و رقابت دولتهای قدرتمند برای سیادت بر حرمین شریفین نیز از چالشهای حج مغرب اسلامی بوده است.
آل بسام، عبدالله بن عبدالرحمان (بیتا)، خزانة التواریخ النجدیة، بینا.
ابن بطوطه (1417ق)، رحلة ابن بطوطة (تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه.
ابن تغری بردی، یوسف (1391ق)، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الهیئه المصریه العامه.
ابن جبیر، محمد بن احمد (1986م)، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار و مکتبه الهلال.
ابن جوزی، سبط (1369ق)، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، به کوشش الهموندی، بغداد، دار الوطنیه.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1412ق)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه.
ابن خلدون، عبدالرحمن (1985م)، العبر، قاهره، دارالکتاب العربی اللبنانی.
ابن صباغ، محمد بن احمد (1424ق)، تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی.
ابن فهد، عبدالعزیز بن نجم (2005م)، بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری باخبار ام القری، به کوشش صلاحالدین بن خلیل ابراهیم و عبدالرحمن حسین ابوالخیور و علیان عبدالعالی محلبدی، قاهره، دار القاهره.
ابن فهد، عمر بن محمد (1408ق)، إتحاف الوری باخبار ام القری، به کوشش عبد الکریم، مکه، جامعه ام القری.
قشطاط، محمد سعید (2003ق)، لیبیون فی الجزیرة العربیة، ریاض، الدار العربیه للموسوعات.
قلقشندی، احمد بن علی (1981م)، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، به کوشش سهیل صادق زکار، دمشق، وزاره الثقافه.
کردعلی، محمد (1390ق)، خطط الشام، بیروت، دارالعلم للمایین.
کردی، محمدطاهر (1420ق) التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر.
کورنون، ماریا (1365ش)، تاریخ معاصر آفریقا از جنگ دوم جهانی تا امروز، ترجمه ابراهیم صدقیانی، تهران، امیر کبیر.
گلی زواره، غلامرضا (1385ش)، جغرافیای جهان اسلام، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مقدسی، محمد بن احمد (1408ق)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
مقریزی، احمد بن علی (1416ق)، اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، به کوشش جمال الدین الشیال، قاهره، وزاره الاوقاف المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
ــــــــــ (1418ق)، السلوک لمعرفة دول الملوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه.
ــــــــــ (1418ق)، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار (الخطط المقریزیه)، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه.
موثقی، سید احمد (1379)، جنبشهای اسلامی معاصر، چاپ دوم، تهران، سمت.
مونس، حسین (1384)، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه حمیدرضا شیخی، تهران.
میقات حج، ش59، ص161، «سیاستهای دولت هند در مورد حج».
ناصر خسرو (1381ش)، سفرنامه ناصر خسرو، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار.
ناصری طاهری، عبدالله (1389)، مقدمهای بر تاریخ مغرب اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نواف عبدالعزیز المجد (2008م)، رحالة الغرب الاسلامی، اردن، الاهلیه للنشر و التوزیع.
هدایتی، میرسیداحمد (1384ش)، داستان باریافتگان، به کوشش سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر.
هروخرونیه، سنوک (1419ق)، صفحات من تاریخ مکة المکرمة فی نهایة القرن الثالث عشر الهجری، ترجمه محمد بن محمود سریانی و معراج بن نواب، مکه، دار الملک عبدالعزیز.
ورعی، سیدجواد و جواد منصوری (1390ش)، حج 30: گزارشی از حجگزاری سال 1430ه .ق. برابر با سال 1388ه. ش، مشعر.
ویکی پدیا، دانشنامه آزاد.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1995م)، معجم البلدان، بیروت، دارصادر.
یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، (بیتا)، تاریخ الیعقوبی، قم، اهل بیت:.