پژوهشی در چالش‌های حج مغرب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ و تمدن اسلامی و مدیرگروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت

چکیده

مغرب اسلامی به کشورهای حد فاصل مصر تا اقیانوس اطلس، شامل لیبی، تونس، الجزایر، مراکش، موریتانی و ‌اندلس گفته می‌شود. این سرزمین وسیع از جهات متعدد دارای اهمیت است و حدود صد میلیون مسلمان در آن ساکنند. حجگزاری آنان در ادوار مختلف با چالش‌هایی اعم از طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، و نیز چالش‌های خارجی، به‌ویژه استعمار، مواجه بوده است. این مقاله، که به روش توصیفی ـ تحلیلی است، در پی پاسخ به این پرسش است که حجگزاری مردم مغرب در کشورهای مبدأ، طول مسیر و در موسم حج با چه چالش‌هایی مواجه است. برآیند مقاله حاکی از آن است که به رغم وجود چالش‌هایی برای زائران بیت الله الحرام، آنان جز در برهه‌هایی فریضه الهی خود را انجام می‌دادند. البته سختگیری استعمارگران بر مسلمانان در برخی از کشورهای مغرب اسلامی، مانند الجزایر و لیبی، حجگزاری آنان را با مشکل اساسی مواجه می‌ساخت. رقابت و درگیری میان امیران مکه و رقابت دولت‌های قدرتمند برای سیادت بر حرمین شریفین نیز از چالش‌های حج مغرب اسلامی بوده است.

کلیدواژه‌ها


  1. آل بسام، عبدالله بن عبدالرحمان (بی‌تا)، خزانة التواریخ النجدیة، بی‌نا.
  2. ابن بطوطه (1417ق)، رحلة ابن بطوطة (تحفة ال‍ن‍ظار ف‍ی‌ غ‍رائ‍ب‌ الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب‌ الاس‍ف‍ار)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه.
  3. ابن تغری بردی، یوسف (1391ق)، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الهیئه المصریه العامه.
  4. ابن جبیر، محمد بن احمد (1986م)، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار و مکتبه الهلال.
  5. ابن جوزی، سبط (1369ق)، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، به کوشش الهموندی، بغداد، دار الوطنیه.
  6. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1412ق)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه.
  7. ابن خلدون، عبدالرحمن (1985م)، العبر، قاهره، دارالکتاب العربی اللبنانی.
  8. ابن صباغ، محمد بن احمد (1424ق)، تحصیل المرام ف‍ی‌ اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت‌ ال‍ح‍رام‌ و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام‌ و مکة و ال‍ح‍رم‌ و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام‌، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن ‌دهیش، مکه، مکتبه الاسدی.
  9. ابن فهد، عبدالعزیز بن نجم (2005م)، بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری باخبار ام القری، به کوشش صلاح‌الدین بن خلیل ابراهیم و عبدالرحمن حسین ابوالخیور و علیان عبدالعالی محلبدی، قاهره، دار القاهره.
  10. ابن فهد، عمر بن محمد (1408ق)، إتحاف الوری باخبار ام القری، به کوشش عبد الکریم، مکه، جامعه ام القری.
  11. ابوحاتم تمیمی (1417)، السیرة النبویه و اخبار الخلفاء، بیروت، الکتب الثقافیه.
  12. ازرقی، محمد بن عبدالله (1415ق)، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبه الثقافه.
  13. اسعدی، مرتضی (1366ش)، جهان اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
  14. امیرشاهی، ذوالفقار (1377)، لیبی، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران.
  15. بارونی، ابوالربیع سلیمان (۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م)، مختصر تاریخ الاباضیة، تونس.
  16. باسورث، ادموند (1381ش)، سلسلسه‌های اسلامی، ترجمه فریدون بدره‌ای، مرکز بازشناسی اسلام و و ایران، تهران.
  17. باقری، محمدرضا (1393)، عملیات اجرایی حج در کشور دمکراتیک خلق الجزایر، تهران، مشعر.
  18. ابن کثیر (1408ق)، البدایة و النهایة فی التاریخ: به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  19. بیات، عزیزالله (1384)، تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، تهران، امیر کبیر.
  20. تازی، عبدالهادی (1426ق)، رحلة الرحلات مکة فی مائة رحلة مغربیة و رحلة، به کوشش عباس صالح طاشکندی، ریاض، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی.
  21. جعفری، یعقوب (1371)، خوار جدر تاریخ، چاپ اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  22. جعفریان، رسول (1389ش)، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، تهران، نشر علم.
  23. ـــــــــ (1389ش)، راه حج، تهران، زیتون سبز.
  24. جولدن صاری یلد (1422ق)، الحجر الصحی فی الحجاز، ترجمه ترکی عبدالرزاق، برکات، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث الدراسات الاسلامیه.
  25. حافظ ابرو: عبدالله خوافی (1375ش)، جغرافیای حافظ ابرو، تصحیح سید صادق سجادی، تهران، میراث مکتوب.
  26. حجازی، ایمن، الشرق و الغرب فی مدوّنات الرحاله العرب و المسلمین: ابوظبی، دار السویدی، 2005م.
  27. الحج و العمره، سال58، ش6، ص70، «رحلات الحج الجزائریة مصدراً للتاریخ الثقافی فی الحجاز»؛ سال58، ش11، ص16 ـ 17، «علماء الجزائر یستمدون جذور الاصلاح من المدینة المنوره».
  28. حلیمی، غلام سخی (1382)، رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
  29. حمیری، محمد بن عبدالله (1984م)، الروض المعطار فی خبر الاقطار، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان.
  30. خرابشه، سلیمان (1999م)، التنافس السلجوقی الفاطمی علی بلاد الحجاز و امره الحج، اردن، دانشگاه یرموک.
  31. خلیلی، جعفر (1376ش)، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ترجمه محمدرضا فرهنگ، قم، مشعر.
  32. دائره المعارف بزرگ اسلامی (1368ش)، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، دائره المعارف بزرگ اسلامی.
  33. داود بن علینقی (م. 1277ق)، سفرنامه میرزاداوود وزیر معارف: به کوشش سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
  34. دولتشین، عبدالعزیز (1414ق)، الحج قبل مئة سنة ال‍رح‍لة‌ ال‍س‍ریة‌ ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ی‌، بیروت، دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه.
  35. ذهبی،(1410ق)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، به کوشش عمر عبدالسلام تَدْمُری، بیروت، دار الکتاب العربی.
  36. رادولف پیترز (1365)، اسلام و استعمار، مترجم: محمد فرقانی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
  37. رافعی، عبدالکریم (1376)، التدوین فی اخبار قزوین، به کوشش عزیز الله عطاردی، تهران، عطارد.
  38. رفعت پاشا، ابراهیم (1327ق)، مراة الحرمین (ال‍رح‍لات‌ ال‍ح‍ج‍ازی‍ه‌ و ال‍ح‍ج‌ و م‍ش‍اع‍ره‌ ال‍دی‍ن‍ی‍ه‌ م‍ح‍لاه‌ ب‍م‍ئ‍ات‌ ال‍ص‍ور ال‍ش‍م‍س‍ی‍ه)‌، بیروت، دار المعرفه.
  39. روزنامه الشرق الاوسط چاپ لندن.
  40. زغلول، سعد (1964)، تاریخ المغرب العربی من الفتح حتی دول الاغالبة و الرستمیین و الادارسه، قاهره،، بی‌نا.
  41. زکی یمانی، احمد (1428ق)، موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنورة، به کوشش عباس صالح طاشکندی، ریاض، موسسه الفرقان.
  42. زنون طه، عبدالواحد (2004م)، الرحلات المتبادله، بیروت، المدار الاسلامی.
  43. سباعی، احمد (1420ق)، تاریخ مکة، مکتبه احیاء التراث.
  44. سلیمان صالح کمال (1408ق)، امارة الحج فی العصر عباسی مکة، جامعه ام القری.
  45. سمعانی، عبدالکریم بن محمد (1408ق)، الانساب، به کوشش عبد الله عمر البارودی، بیروت، دار الجنان.
  46. سیف‌الدوله (1364ش)، سفرنامه سیف الدوله: به کوشش علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی.
  47. سیوطی، عبدالرحمن (1418ق)، حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهرة، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه.
  48. شوفانی، الیاس (1996م)، الموجز فی تاریخ فلسطین السیاسی، مؤسسة الدراسات الفلسطینیة.
  49. صلابی، علی محمد (1992م)، الثمار الزکیة للحرکة السنوسیة فی لیبیا، المملکة الیبییة.
  50. ــــــــــ ، تاریخ حرکة السنوسیة فی افریقا.
  51. طالقانی، سیدمحمود (1381ش)، به سوی خدا می‌رویم، تهران، مشعر.
  52. طبری، محمد بن جریر (1387ق)، تاریخ طبری، بیروت، دار التراث، چاپ دوم.
  53. عبدالرزاق اسماعیل (1406ق)، الخوارج فی بلاد المغرب حتی منتصف القرن الرابع الهجری، بی‌جا، دارالثقافه و دار البیضاء.
  54. عبدالباسط بدر (1414ق)، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، مدینه.
  55. عبدالمجید بکر (1401ق)، دروب الحجیج (الملامح الجغرافیه لدروب الحجیج)، جده، تهامه.
  56. عبدری، محمد (1426ق)، رحلة العبدری، به کوشش علی ابراهیم کردی، دمشق، دار سعد الدین.
  57. عمری، احمد بن یحیی (1423ق)، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ابوظبی، المجمع الثقافی.
  58. فاسی، محمد (1421ق)، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه.
  59. ــــــــــ (1422ق)، الزهور المقتطفة من تاریخ مکة المشرفة، به کوشش محمد حسن اسماعیلی، بیروت، دار الکتب العلمیه.
  60. قالین، جورج اوغست (2008)، رحلات قالین الی جزیرة العرب، بیروت، دارالوراق.
  61. قشطاط، محمد سعید (2003ق)، لیبیون فی الجزیرة العربیة، ریاض، الدار العربیه للموسوعات.
  62. قلقشندی، احمد بن علی (1981م)، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، به کوشش سهیل صادق زکار، دمشق، وزاره الثقافه.
  63. کردعلی، محمد (1390ق)، خطط الشام، بیروت، دارالعلم للمایین.
  64. کردی، محمدطاهر (1420ق) التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن ‌دهیش، بیروت، دار خضر.
  65. کورنون، ماریا (1365ش)، تاریخ معاصر آفریقا از جنگ دوم جهانی تا امروز، ترجمه ابراهیم صدقیانی، تهران، امیر کبیر.
  66. گلی زواره، غلامرضا (1385ش)، جغرافیای جهان اسلام، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  67. مقدسی، محمد بن احمد (1408ق)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  68. مقریزی، احمد بن علی (1416ق)، اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، به کوشش جمال الدین الشیال، قاهره، وزاره الاوقاف المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
  69. ــــــــــ (1418ق)، السلوک لمعرفة دول الملوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه.
  70. ــــــــــ (1418ق)، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار (الخطط المقریزیه)، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه.
  71. موثقی، سید احمد (1379)، جنبش‌های اسلامی معاصر، چاپ دوم، تهران، سمت.
  72. مونس، حسین (1384)، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه حمیدرضا شیخی، تهران.
  73. میقات حج، ش59، ص161، «سیاست‌های دولت هند در مورد حج».
  74. ناصر خسرو (1381ش)، سفرنامه ناصر خسرو، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار.
  75. ناصری طاهری، عبدالله (1389)، مقدمه‌ای بر تاریخ مغرب اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  76. نواف عبدالعزیز المجد (2008م)، رحالة الغرب الاسلامی، اردن، الاهلیه للنشر و التوزیع.
  77. هدایتی، میرسیداحمد (1384ش)، داستان باریافتگان، به کوشش سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر.
  78. هروخرونیه، سنوک (1419ق)، صفحات من تاریخ مکة المکرمة فی نهایة القرن الثالث عشر الهجری، ترجمه محمد بن محمود سریانی و معراج بن نواب، مکه، دار الملک عبدالعزیز.
  79. ورعی، سیدجواد و جواد منصوری (1390ش)، حج 30: گزارشی از حج­گزاری سال 1430ه‍ .ق. برابر با سال 1388ه‍. ش، مشعر.
  80. ویکی پدیا، دانشنامه آزاد.
  81. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1995م)، معجم البلدان، بیروت، دارصادر.
  82. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبی، قم، اهل بیت:.
  83. خبرگزاری رسمی حوزه، 1396.
  84. خبرگزاری شبستان 29 شهریور 99.
  85. روزنامه مشرق، تاریخ انتشار: ۱۳ مهر ۱۳۹۴.
  86. ne thousand roads to mecca, p.321.
  87. The Muslim world vol 89, p.70.