سنّت زیارت عتبات عالیات، به عنوان بخشی از آداب معنوی سفر حج

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکترای تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

مشــاهد مقدس امام علی(ع) و امام حســین(ع) و دیگر امامان مدفون در عراق، با ساخت بناهای بزرگ بر آنها در سده ســوم و چهارم هجری، رفته رفته مورد توجه و اهتمام روزافزون عموم مســلمانان قرار گرفت. در آن دوره، شــهرهای بغداد و کوفه، دو مبدأ بسیار مهم برای سفرهای حج بود و بسیاری از کاروان‌هایی که از سرزمین‌های شرقی اسلامی همچون ایران، خراسان و آسیای میانه راهی سفر حج می‌شدند، در مسیر خود از خاک عراق می‌گذشتند و گاه در مسیر، دو حرم مطهر امام علی‌(ع)و امام حسین‌(ع)را نیز زیارت می‌کردند.
پژوهش حاضر، بر آن است تا به شیوه توصیفی و با استقصای حداکثری شواهد و مدارک تاریخی شامل متون و منابع مکتوب (همچون راهنمانگاری‌ها و ســفرنامه‌های حج) و اسناد تصویری کهن (نظیرطومارهای گواهینامه حج و طومارهای زیارتی شیعی،) نشان دهد که زیارت عتبات عالیات، به تدریج با سفرهای حج مسلمانان شماری از سرزمین‌های اسلامی ارتباط یافته است و بسیاری از کاروان‌های حج که در مســیر خود از عراق عبور می‌کردند، به عنوان بخشی از آداب معنوی سفر حج، به زیارت مشاهد ائمه(ع) در عراق، به ویژه دو آستان مقدس علوی و حسینی، تقید داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. ابن اثیر، علی بن محمد (1979م)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.
2. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1992م)، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة.
3. ابن حوقل (1938م)، صورة الارض، لیدن، بریل.
4. ابن خلّکان، احمد بن محمد (بی‌تا)، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر.
5. ابن طاووس، عبدالکریم بن احمد (2010م)، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی7، تحقیق محمد مهدی نجف، النجف، العتبة العلویة المقدسة.
6. ابن دقماق، ابراهیم بن محمد (1999م)، نزهة الانام فی تاریخ الاسلام، تحقیق سمیر طبّارة، بیروت، المکتبة العصریة.
7. ابن قولویه، جعفر بن محمد (1375)، کامل الزیارات، تصحیح بهراد الجعفری، تهران، صدوق، چاپ اول.
8. ابن مازه، محمد بن عمر (1392)، لطائف الاذکار للحُضّار والسُّفّار، تصحیح رسول جعفریان، تهران، علم، چاپ اول.
9. انصاری، حسن (1395)، «حرم حضرت امیر در توصیف یک عالم معتزلی سده ششم قمری»، وبلاگ بررسی‌های تاریخی: http://ansari.kateban.com/post/2876.
10. بخارائی، ملارحمت‌الله (1389)، «غرایب الخبر فی عجایب السفر»، سفرنامه‌های حج قاجاری (پنجاه سفرنامه)، به کوشش رسول جعفریان، تهران، علم.
11. پارسا، خواجه‌محمد (2011م)، «رساله مزارات»، تصحیح: عارف نوشاهی، Tasavvuf, 28.
12. جعفریان، رسول (1388)، تاریخ تشیع در ایران، تهران، علم، چاپ سوم.
13. ـــــــــــــــ (1389)، راه حج، تهران، زیتون سبز.
14. ـــــــــــــــ (1394)، «دو رساله در حج»، میقات حج، ش91.
15. خوارزمی، موفّق بن احمد (1418ق)، مقتل الحسین، تحقیق محمد السماوی، قم، انوار الهدی.
16. دیلمی، حسن بن محمد (1429ق)، ارشاد القلوب، قم، ذوی‌القربی.
17. رازی قزوینی، عبدالجلیل (1391)، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض نواقض الروافض (معروف به: نقض)، تصحیح میرجلال‌الدین محدّث ارموی، به کوشش محمدحسین درایتی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، تهران، کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
18. سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی (1907م)، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان (495-654ق)، چاپ فاکسیمیله،Introduction: James Richard Jewett, Chicago, The University of Chicago Press.
19. ـــــــــــــــ  (2013م)، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، دمشق، دار الرسالة العالمیة.
20. صابئ، ابراهیم بن هلال (1977م)، المنتزَع من کتاب التاجی، تحقیق محمد حسین الزبیدی، عراق، وزارة الاعلام.
21. الکلیدار، عبدالجواد (1389)، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ترجمه مسلم صاحبی، تهران، مشعر.
22. فاسی، محمد بن احمد (1986م)، العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، تحقیق فؤاد سید، بیروت، مؤسسة الرسالة.
23. مارزولف، اولریش، با همکاری ر. زنهاری (1392)، «از مکه تا مشهد: طومار تصویری از سفر زیارتی شیعی در دوران قاجار»، نامه بهارستان، دوره جدید، ش2.
24. مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر (1378)، نزهة القلوب، به کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی، قزوین، طه، چاپ دوم.
25. موسوی مقدم تربتی، مهناز (1393)، حج از سقوط حکومت ایلخانان تا پایان حکومت تیموریان، تهران، مشعر، چاپ اول.
26. Chekhab-Abudaya, Mounia, Am élie Couvrat Desvergnes, and David J. Roxburgh (2016), "Sayyid Yusuf’s 1433 Pilgrimage Sc roll (Ziyārātnāma) in the Collection of the Museum of Islamic Art, Doha", Muqarnas, 33.
27. Aksoy, Şule and Milstein, Rachel (2000), "A Collection of Thirteenth-Century Illustrated Hajj Certificates", M. Uğur Derman 65th Birthday Festschrift, Istanbul.