قاعده «تسهیل» و نقش آن در استنباط احکام حج

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدیر گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت

چکیده

تأمل در شیوه شارع مقدس در تشریع احکام شرعی فرعی به طور عام و در تشریع مناسک حج و عمره به طور خاص، حاکی از این است که امر قانونگذاری در شریعت اسلام، بر اساس سهل­گیری بر مکلفان است و شارع در تشریع احکام، سمحه بودن قوانین را مدنظر قرار داده است. به عبارت دیگر، شارع به دنبال جعل قوانین، آن‌ هم به گونه­ای است که مکلفان به سهولت از انجام آن برآیند. شناخت روش شارع در تشریع احکام شرعی، به‌ویژه در تقنین قوانین حج، از این جهت اهمیت دارد که می‌تواند ما را به قاعده‌ای کلی در فقه، به نام «قاعده تسهیل»، رهنمون باشد؛ قاعده‌ای که صدور فتوا بر اساس آن، به روشنی در آثار فقها دیده می‌شود و سیره عملی بسیاری از آنان در اجتهاد، بر آن استوار شده است. بر این اساس، فقیه می‌تواند با استناد به این قاعده در فرایند استنباط، حکمی را وظیفه فعلی مکلفان قرار دهد که انجامش برای آنان به آسانی ممکن باشد. همچنین صدور فتاوای مستند به این قاعده، به خصوص در باب حج، را جایگزین صدور فتوا بر احتیاط‌هایی نماید که ممکن است در برخی از موارد، موجب سختی و مشقت بر مقلدین گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


* قرآن کریم  
1. ابن شهید ثانی، حسن بن ‌زین‌الدین (1419ق)، استقصاء الاعتبار فی شرح الإستبصار، قم، مؤسسه آل‌البیت‰، چاپ اول.
2. ابن منظور، محمد بن‌مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، چاپ سوم.
3. انصاری، مرتضی بن‌محمدامین (1428ق)، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم.
4. بحرانی، یوسف بن‌احمد (1405ق)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
5. جناتی، محمدابراهیم (بی­تا)، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، بی­جا، بی­نا (نرم‌افزار فقه اهل البیت 2).
6. جوهری، اسماعیل بن‌حماد (1410ق)، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة)، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول.
7. حرعاملی، محمد بن‌حسن (1409ق)، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل‌البیت.
8. خلیل بن احمد (فراهیدی) (1410ق)، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم.
9. رخشاد، محمدحسین (1388ش)، در محضر بهجت، قم، مؤسسه فرهنگی سماء.
10. سبزواری، سیدعبدالاعلی (1413ق)، مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم.
11. شهید اول، محمد بن ‌مکی (1419ق)، ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت‰، چاپ اول.
12. _______________ (بی‌تا)، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید.
13. شهید ثانی، زین‌الدین بن ‌علی (1421ق)، رسائل الشهید الثانی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
14. صافی، لطف الله (1423ق)، فقه الحج، قم، موسسه حضرت معصومهƒ، چاپ دوم.
15. طباطبایی، محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
16. طباطبایی کربلایی، علی بن ‌محمدعلی (1418ق)، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول.
17. علامه حلی، حسن بن یوسف (1414ق)، تذکرة الفقهاء، قم، موسسه آل‌البیت.
18. _________________ (1413ق)، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
19. علوی، میرسیداحمد (بی‌تا)، مناهج الأخیار فی شرح الاستبصار، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول.
20. فاضل مقداد، مقداد بن ‌عبدالله (1403ق)، نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الإمامیة، قم، انتشارات کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول.
21. کاظمی، جواد  بن‌ سعد (بی‌تا)، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، بی‌جا، بی‌نا، (نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت 2).
22. کلینی، محمد بن ‌یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم.
23. مجلسی، محمدباقر بن ‌محمدتقی (1410ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، مؤسسةالطبع و النشر، چاپ اول.
24. محقق حلی، جعفر بن حسن (1428ق)، ایضاح ترددات الشرایع، قم، انتشارات کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی، چاپ دوم.
25. محقق خوانساری، حسین بن محمد (بی‌تا)، مشارق الشموس فی شرح الدروس، بی‌جا، بی‌نا، (نرم‌افزار جامع فقه اهل البیت 2)
26. محقق سبزواری، محمدباقر بن‌ محمدمؤمن (1247ق)، ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول.
27. مرتضی زبیدی (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعةو النشر و التوزیع، چاپ اول.
28. مطهری، مرتضی (بی‌تا)، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا.
29. مقدس اردبیلی، احمد بن‌ محمد (1403ق)، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
30. مکارم شیرازی، ناصر (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول.
31. میرزای قمی، ابوالقاسم بن ‌محمدحسن (1417ق)، غنائم الأیام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
32. نشوان حمیری، نشوان بن‌سعید (1420ق)، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، بیروت، دارالفکر المعاصر.
33. وحید بهبهانی، محمدباقر بن‌محمداکمل (1419ق)، الحاشیة علی مدارک الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت‰، چاپ اول.
ب: مقالات
34. عابدینی، احمد (1383ش)، «شریعت سهله و سمحه با تأکید بر نظر شهید مطهری»، فصلنامه کاوشی نو در فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ش39.