سیر تحوّل باورها درباره مکان‌های مقدس (مطالعه موردی مزار «بیت‌الأحزان» در قبرستان بقیع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی از دانشکده الهیات دانشگاه تهران

چکیده

در نبود اسناد و آثار مکتوب درباره زمان و چگونگی پیدایش بسیاری مکان‌های مقدس و زیارتگاه‌ها، باورهای مردم درباره آنها در دوره‌های مختلف دستخوش تغییر شده و گاه حتی به تغییر کاربری یا ماهیت آنها منجر شده است. نمونه‌ای از این دست زیارتگاه‌ها، مزار «بیت‌الأحزان» در قبرستان بقیع در مدینه منوّره است. در این نوشتار، به عنوان نمونه سیر تحوّل باورهای مردم درباره مزار بیت‌الأحزان ـ به روش توصیفی‌ـ تحلیلی و بر اساس منابع تاریخی و جغرافیایی بین سده‌های سوم تا ششم هجری ـ بررسی شده است.
نتایج این بررسی نشان می‌دهد که بیت‌الأحزان، در سده‌های اولیه اسلامی به نام «مسجد فاطمه» شهرت داشته و احتمالاً در اصل محل دفن حضرت فاطمه بنت اسد بوده است. اما در دوره‌های بعد با انتساب به حضرت فاطمه زهرا(س)، باورهای دیگری درباره آن شکل گرفته و نهایتاً در نیمه دوم سده ششم ـ که مدینه به شهری شیعه‌نشین تبدیل شده بود ـ نام و باور کنونی رایج درباره آن تثبیت شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. امینی، محمدامین (1428ق). بقیع الغرقد فی دراسة شاملة، تهران، مشعر.
  2. ابن ابّار، محمد بن عبدالله (1995م). التکملة لکتاب الصلة، تحقیق: عبدالسلام الهراس، لبنان، دارالفکر.
  3. ابن اعثم، احمد (1411ق/ 1991م). الفتوح، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالاضواء.
  4. ابن جبیر، محمد بن احمد (بی‌تا). رحلة ابن جبیر، بیروت، دار صادر.
  5. ابن حیون، نعمان بن محمد (2006م). شرح الاخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، بیروت، مؤسسة الأعلمی.
  6. ابن سرّاج، محمد بن علی (997ق). تفّاح الأرواح ومفتاح الارباح، دست‌نویس شماره 97 در مجموعه رابرت گارت در کتابخانه دانشگاه پرینستون.
  7. ابن سعد، محمد (1985م). الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت.
  8. ابن شبّه، عمر بن زید (بی‌تا). تاریخ المدینة المنورة، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، بی‌جا، بی‌نا.
  9. ابن طاووس، علی بن موسی (1376). الاقبال بالأعمال الحسنة، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
  10. ابن مازه، محمد بن عمر (1392ش). لطائف الأذکار للحُضّار والسُّفّار، چاپ اول، تصحیح رسول جعفریان، تهران، علم.
  11. ابن نجّار، محمد بن محمود (2006م). الدرّة الثمینة فی اخبار المدینة، تحقیق: صلاح‌الدین شکر، المدینة المنورة، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة.
  12. ابوطالبی، عمار و صفری فروشانی، نعمت‌الله، (1397ش) «کاوشی درباره مدفن فاطمه بنت اسد»، پژوهشنامه حج و زیارت، ش6.
  13. ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (1408ق). مقاتل الطالبیین، تحقیق: احمد صقر، بیروت، مؤسسة الاعلمی.
  14. (بی‌تا). الإستبصار فی عجائب الامصار، تحقیق: سعد زغلول عبدالحمید، بغداد، دارالشؤون الثقافیة العامة (آفاق عربیة).
  15. بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه‌یار، احمد (1395ش). زیارتگاه‌های عراق، تهران، مشعر.
  16. حسام‌السلطنه، مرادمیرزا (1374ش). سفرنامه مکه، چاپ اول، به کوشش رسول جعفریان، قم، مشعر.
  17. حُضَیکی، محمد بن احمد (2011م). الرحلة الحجازیة، تحقیق عبدالعالی لمدبر، الرباط، الرابطة المحمدیة للعلماء.
  18. حمیری، عبدالله بن جعفر (1413ق). قرب الاسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت: لاحیاء التراث.
  19. خامه‌یار، احمد (1401ش). بهشت بقیع، بازنمایی قبرستان مقدس بقیع بر پایه منابع و مدارک تاریخی و هنری، تهران، اندیشه میراث.
  20. ــــــــــ ، (1441ق)، «التشیع الامامی بالمدینة المنوّرة فی العصور الاسلامیة الوسطی: دراسة تاریخیة موجزة»، میقات الحجّ، العدد 52.
  21. خامه‌یار، احمد و بادکوبه هزاوه، احمد (1399)، «تفّاح الارواح ابن سرّاج دمشقی و اهمیت آن در شناخت صوفیان شام»، آینه میراث، ش66.
  22. سمهودی، علی بن عبدالله (2001م). وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، ط1، تحقیق: قاسم السامرائی، مؤسسة الفرقان.
  23. صبری‌پاشا، ایوب (1304ق). مرآت الحرمین، قسطنطینیه، مطبعة بحریه.
  24. صدوق، محمد بن علی (1429ق). من لا یحضره الفقیه، ط5، تحقیق علی‌اکبر الغفّاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرّسین.
  25. علی افندی، علی بن موسی (بی‌تا). وصف المدینة المنورة، رسائل فی تاریخ المدینة، تحقیق: حمد الجاسر، ریاض، دارالیمامة.
  26. غزالی، محمد بن محمد (1989م). احیاء علوم الدین، ط2، بیروت، دارالفکر.
  27. فراهانی، محمدحسین (1362ش). سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، تهران، فردوسی.
  28. کلینی، محمد بن یعقوب (1363ش). الکافی، چاپ پنجم، تحقیق علی‌اکبر الغفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
  29. مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الأنوار، ط2، بیروت، مؤسسة الوفاء.
  30. محبّ‌الدین طبری، احمد بن عبدالله (بی‌تا). ذخائر العُقبی فی مناقب ذوی القُربی، تحقیق اکرم البوشی، بی‌جا، بی‌نا.
  31. محمّد، ولید (2013م). مراقد البصرة لها قصص وحکایات، بغداد، دار ومکتبة عدنان.
  32. محیی لاری (1366ش). فتوح الحرمین، چاپ اول، تصحیح: علی محدّث، تهران، اطلاعات.
  33. مراغی، ابوبکر بن حسین (2009م). تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة، تحقیق: ابویعقوب نشأت کمال، الفیوم، دارالفلاح، ط1.
  34. مسعودی، علی بن حسین (1893م). التنبیه والإشراف، لیدن، بریل.
  35. مطری، محمد بن احمد (2005م). التعریف بما أنست الهجرة من معالم دارالهجرة، تحقیق: سلیمان الرحیلی، ریاض، دارة الملک عبد العزیز.
  36. معصومعلیشاه، محمدمعصوم بن زین‌العابدین (1362ش). تحفة الحرمین؛ سفرنامه نایب‌الصدر شیرازی، چاپ اول، تهران، بابک.
  37. المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری (1990م). ط1، بی‌جا، بی‌جا، مرکز الدراسات العسکریة و الجمعیة الجغرافیة السوریة و المؤسسة العامة للمساحة.
  38. مفید، محمد بن محمد (1416ق). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ط1، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
  39. نجمی، محمدصادق (1383ش). تاریخ حرم ائمه بقیع: و آثار دیگر در مدینه منوّره، چاپ سوم، تهران، مشعر.
  40. هروی، علی بن ابی‌بکر (1953م). الإشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق جانین سوردیل ـ طومین، دمشق، المعهد الفرنسی.
  41. «وصف مکة والمدینة وبیت المقدس»، تحقیق حمد الجاسر، مجلة العرب، سال سوم، شماره 5-6، 1393ق.

 

پژوهشنامه حج و زیارت
دوره 7، شماره 1 - شماره پیاپی 16
ویژه‌نامه بقیع
خرداد 1401
صفحه 95-114

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار