دکتری شیعه شناسی، پژوهشگر تاریخ اسلام و تاریخ حرمین
چکیده
در منابع مرتبط با بقیع تا قرن پنجم، از جایی به نام «مسجد فاطمه» سخن به میان آمده و برای آن کارکردهای مختلفی ذکر شده است. از اواخر قرن ششم به بعد نیز نام «بیت‌الحزن» در منابع نمایان شده و بارها پیرامون آن سخن گفته شده است. از سوی دیگر برخی با استناد به گزاره‌های تاریخی معتقدند «مسجد فاطمه» در واقع قبر فاطمه(س) بوده است. تعدادی از فقهای فریقین نیز به استحباب اقامه نماز در «بیت‌الحزن» فتوا داده‌اند. با این وجود ابهامات فراوانی درباره این دو مکان وجود دارد؛ مانند اینکه آیا دو مکان، دو جای مستقل هستند یا دو نام برای یک مکان؟ اگر دو مکان هستند، چه نسبتی با هم دارند؟ ماهیت تاریخی آنها چیست؟ «مسجد» مقدم بوده است یا «بیت‌الحزن»؟ کدام فاطمه در این مکان مدفون است؟ و... . این مقاله به روش تاریخی ـ روایی اثبات خواهد کرد که این دو تعبیر به مکانی واحد در «دار علی(ع)» در بقیع اشاره دارد و آن قبر نیز برای فاطمه بنت اسد است.
حضیکی، احمد بن محمد (۱۴۳۲ق). الرحلة الحجازیة، تحقیق عبدالعالی المدبر، مرکز الدراسات و الابحاث و احیاء التراث الرابطه المحمدیه للعلماء.
خوارزمی، محمد بن اسحاق (بی‌تا). إثارة الترغیب و التشویق إلی المساجد الثلاثة و البیت العتیق، مکتبة نزار مصطفی الباز، ج۱–
دیار بکری، حسین بن محمد. (بی‌تا). تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، دار صادر، ج۱–
رحمانی همدانی، احمد (۱۳۷۸ش). فاطمة الزهراء3 بهجة قلب المصطفی9، منیر، ج۱–
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن (۲۰۰۹م). التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة.
سمهودی، علی بن عبدالله (۲۰۰۱م). وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، تحقیق قاسم السامرائی، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی، ج۱–
سیواسی، کمال الدین محمد (بی‌تا). شرح فتح القدیر، دار الفکر، دلیل ما، قم.
شرقی الفاسی، محمد بن الطیب (۲۰۱۴م). الرحلة الحجازیة، تحقیق نورالدین شوبد، دار السویدی للنشر و التوزیع.
شیخ صدوق، محمد بن علی (۱۳۶۳ش). من لایحضره الفقیه، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم.
ـــــــــــــ ، (۱۳۷۶ش). أمالی شیخ صدوق، کتابچی.
صالح السلامة، منصور (۱۴۳۸ق). الاصا‌بة فیمن دفن با‌لبقیع من الصحا‌بة، دار الامام مسلم للنشر و التوزیع.
طاش کبری‌زاده، احمد بن مصطفی (۱۴۲۲ق). مفتاح السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم، دار الکتب العلمیة.
الطبری، احمد بن عبدالله (۱۴۲۸ق). ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، تحقیق سامی الغریری، دار الکتاب الاسلامی.
عاملی، جعفر مرتضی (بی‌تا). مأساة الزهراء3، دار السیرة، ج۱–
عباسی، احمد بن عبدالحمید (بی‌تا). عمدة الاخبار فی مدینة المختار، تحقیق محمد طیب الانصاری، اسعد درابزونی الحسینی.
عبدری، محمد بن محمد (۱۴۱۹ق). رحلة العبدری، علی ابراهیم کردی، دار سعدالدین للطباعة و النشر.
عسگرپور، وهاب (۱۳۹۵ق). شیعیان بقیع، دار التهذیب.
عیاشی، عبدالله بن محمد (۲۰۰۶م). الرحلة العیاشیة، تحقیق سعید الفاضلی، دار السویدی للنشر و التوزیع.
غرناطی، أحمد بن إبراهیم و ابن ابار، محمد بن عبدالله (۱۴۲۹ق). الصلة مع التکملة و صلة الصلة، خلف بن عبد الملک ابن بشکوال، جلال اسیوطی، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
غزالی، محمد بن محمد (بی‌تا). احیاء علوم الدین، دار الکتاب العربی.
فراهانی، محمد حسین (۱۳۸۹ش). سفرنامه مکه، نشر علم.
فرشی (۱۳۹۵ش). ذراع مدینه، نشر مورخ.
فضل‌الله بن روزبهان (۱۳۷۵ش). وسیلة الخادم إلی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم:، انصاریان، ج۱.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (۲۰۰۲م). المغانم المطابة فی معالم طابة، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره، ج۱–
فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی (بی‌تا). الوافی، مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی7 العامة، ج۱–
قشقایی، ایازخان (۱۳۸۸ش). سفرنامه حج، پرویز شاکری، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
قضاعی، محمد بن سلامه (۱۳۶۱ش). شرح فارسی شهاب الأخبار، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ج۱.
کازرونی، ملاابراهیم (۱۳۸۹ش). سفرنامه مکه، نشر علم.
کتانی الحسنی، محمد بن جعفر (۲۰۰۵م). الرحلة السامیة الی الاسکندریة و مصر و الحجاز و البلاد الشامیة، (تحقیق محمد حمزه بن علی الکتانی، دار ابن حزم.
کرناتکی، حافظ محمد عبدالحسین (۱۳۸۹ش). تذکرة الطریق، به تصحیح رسول جعفریان، نشر علم، تهران.
کعکی، عبدالعزیز بن عبدالرحمن (۲۰۱۲م). معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ الجزء التاسع المواضع و البقاع، شرکة سروات للطباعة و النشر.
کیکاووس میرزا (بی‌تا). مسالک السالکین، مورخ.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (۱۴۰۳ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی.
مراغی، ابوبکر بن حسین (۱۴۳۰ق). تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجرة، تحقیق ابویعقوب نشأت کمال، دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث.
مرجانی، ابوالقاسم (۱۳۸۹ش). سفرنامه مکه، نشر علم.
مرجانی، عبدالله بن عبدالملک (بی‌تا). بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دارالهجرة النبی المختار، تحقیق محمد عبدالوهاب فضل، دارالغرب الاسلامی، ج۱–2، (نشر اثر اصلی ۲۰۰۲)
مسعودی، علی بن حسین (بی‌تا). التنبیه و الإشراف، دار الصاوی، ج1.
مطری، محمد بن احمد (۱۴۲۶ق). التعریف بما انست الهجرة من معالم دار الهجرة، تحقیق سلیمان الرحیلی، دارة الملک عبدالعزیز.
مفید، محمد بن محمد (بی‌تا). کتاب المزار: مناسک المزار (مفید)، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ج1.
مقریزی، احمد بن علی (۱۴۲۷ق). المقفى الکبیر، تحقیق محمد یعلاوی، دار الغرب الإسلامی.
مکناسی، محمد بن عبدالوهاب (۲۰۰۳م). رحلة المکناسی، تحقیق محمد بوکبوط، دار السویدی للنشر و التوزیع.
نابلسی، عبدالغنی (۱۹۹۸م). الحقیقة و المجاز فی رحلة بلاد الشام و مصر و الحجاز، تحقیق ریاض عبدالحمید مراد، دار المعرفة.
نجفی، محمد باقر (۱۳۸۶ش). مدینه‌شناسی (ویرایش جدید)، مشعر، ج۱–
نجمی، محمدصادق (۱۳۸۶ش). تاریخ حرم ائمه بقیع: و آثار دیگر در مدینه منوره، مشعر.
وصف مکة و وصف المدینة الطیبة و وصف بیت المقدس (۱۳۹۳ق). العرب، 8 (5 و 6).
الهاجری، یوسف (۱۴۱۱ق). البقیع قصة تدمیر آل سعود، مؤسسة البقیع لاحیاء التراث، لندی.
هروی، علی بن ابوبکر (بی‌تا). الإشارات إلی معرفة الزیارات، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۱.
هیتمی، احمد بن حجر (۱۴۳۴ق). الجوهر المنظم فی زیارة قبر الشریف النبوی المکرم، دار الحاوی.
یحیی بن حمزة (بی‌تا). الانتصار على علماء الأمصار، تحقیق عبدالوهاب بن علی المؤید، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة.
)