دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب قم
چکیده
زیارت بقیع و دفن مسلمانان در آن امری شناخته‌شده است. اما آگاهی از اهتمام و توجه طریقت‌های صوفیه به زیارت بقیع و دفن صوفیان در آن اندک است. بررسی کتابخانهای منابع تاریخی و سفرنامه‌های مسلمانان به روش توصیفی ـ تحلیلی نشان می‌دهد که مشایخ صوفیه و مریدانشان به حضور در بقیع و زیارت مشاهد آن ـ برای کسب فیض و برکات معنوی از بزرگان مدفون در آن ـ اهتمام خاصی داشتهاند. صوفیان هنگام حضور در بقیع، از ائمه مدفون در بقیع با عناوینی چون «مدون حقائق صوفیه» و «اجله عرفای زمان» یاد کرده‌اند و با برگزاری حلقه ذکر در جوار مزار آنها دچار وجد و سرور عرفانی شده‌اند. اطراف مزار ابراهیم (پسر رسول اکرم9)، مزار اهل بیت: و مزار عثمان (خلیفه سوم) از اماکن اصلی دفن صوفیه در بقیع، و محلی برای زیارت و تبرک‌جویی صوفیان و مردم عادی بوده است. صوفیان مدفون در بقیع به طریقت‌های نقشبندیه، قادریه، چشتیه، شاذلیه، درقاویه، علویه و سمانیه وابسته بوده‌اند؛ بعضی اهل حجاز بوده و بعضی دیگر از سرزمین‌های مختلف اسلامی ـ از قبیل ایران، شام، عراق و مغرب اسلامی ـ به مدینه رفته و در آنجا چشم از جهان فروبسته و در بقیع دفن شده‌اند.
آریا، غلامعلی، (1382ش.)، طریقه چشتیه در هند و پاکستان، تهران، زوار.
ابن سوده، عبدالسلام، (1417ق.)، اتحاف المطالع بوفیات أعلام القرن الثالث عشر والرابع، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
ابن‌مازه، محمد بن عمر،(1395ش.)، لطایف‌الاذکار للحضار و السفار فی‌المناسک والآداب، تصحیح و حواشی از رسول جعفریان، قم: نشر مورخ.
ابن ملیح، محمد بن احمد، (1968م.)، أنس الساری و السارب من أقطار المغارب إلی منتهی الآمال و المآرب سید الأعاجم و الأعارب (1040ـ1042ق. / 1630ـ1633م.)، تحقیق محمد الفاسی، فاس، مطبعه جامعه محمد الخامس.
امینی، محمد امین، (1428ق.)، بقیع الغرقد فی دراسة شاملة، تهران، نشر مشعر.
انصاری، عبدالرحمن، (1390ق.)، تحفة المحبین والاصحاب فی معرفة ما للمدنیین من الانساب، المحقق: محمد العرویسی المطوی، تونس، المکتبه العتیقه.
باذلی، رضا و جلیلی، رضا، (1396ش.)، «خانقاه»، در دانشنامه حج و حرمین شریفین، تهران، نشر مشعر.
ب‍غ‍دادی، اسماعیل، (1955م.)، هدیة العارفین أسماء المؤلفین وآثار المصنفین، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
بکری صدیقی، عبدالستار بن عبدالوهاب، (1429ق.)، فیض الملک الوهاب المتعالی بأنباء اوئل القرن الثالث عشر و التوالی، مکه، بی‌نا.
حسینی، عبدالحی، (۱۴۲۰ق.)، الاعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام المسمی بـ«نزهة الخواطر بهجة المسامع و النواظر»، بیروت، دارابن حزم.
حسینی اشکوری، احمد.(1385ش.) شاعران فارسی‌سرا، قم، مجمع ذخائر اسلامی.
حضراوی، احمد بن محمد، (1996م.)، نزهة الفکر فیما مضی من الحوادث و العبر فی تراجم رجال القرن الثانی عشر و الثالث عشر قطعه منه، دمشق، منشورات وزارة الثقافة.
حیدری، جواد، (2016م.)، مولانا خالد النقشبندی ومنهجه فی التصوف، بیروت، کتاب ناشرون.
خطیب‌حسینی، عبدالعزیز محمد سهیل، (1417ق.)، غرر الشام فی تراجم آل الخطیب الحسنیة و معاصریهم، دمشق، دار حسان.
زرکلی، خیرالدین، (1989م.)، الأعلام: قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، (بی‌تا)، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره، دارالکتاب الاسلامی.
سرکیس، یوسف الیان،(1410ق.)، معجم المطبوعات العربیة و المعربة و هو شامل لأسماء الکتب المطبوعة فی الأقطار الشرقیة و الغربیة، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی=.
ع‍طار، م‍ح‍م‍دب‍ن ابراهیم، (1388ش.)، تذکرة الاولیاء، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، با مقدمه انتقادی محمد قزوینی، تهران، هرمس.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم (1378ش.)، مفاخر آذربایجان، تبریز، نشر آذربایجان.
عیاشی، ابوسالم، (2006م.)، الرحلة العیاشیة، حققها و قدم لها سعید الفاضلی و سلیمان القرشی، ابوظبی، دارالسویدی للنشر و التوزیع.
غزالی، محمد بن محمد، (1409ق.)، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار الفکر.
فتحی، نصرت الله، (1355ش.)، ره‌آورد سفر امسال به تبریز، نگین، ش 136، ص22 تا 23.
فرطوسی، صلاح مهدی. (1393ش.)، تاریخچه آستان مطهر امام علی7، تهران، نشر مشعر.
قشاشی، احمد بن محمد، (1909م.)، السمط المجید فی شأن البیعة والذکر وتلقینه وسلاسل اهل التوحید، مطبعة مجلس دائرة المعارف النظامیة.
قلصادی، علی بن محمد، (1978م.)، رحلة القلصادی أو تمهید الطالب و منتهی الراغب إلی أعلی المنازل و المناقب، دراسة و تحقیق محمدهادی أبوالأجفان، تونس، الشرکة التونسیة للتوزیع.
)