عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
چکیده
سفرنامهنویسان غرب جهان اسلام در کنار مطالبی مانند شرح حال عالمان و دانشمندان شهرها و تبیین وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی نواحی مختلف و نیز فرهنگ و آداب و رسوم سرزمینهایی که از آن گذر کردهاند، توجه خاصی به مشاهد حرمین، بهویژه بقیع، داشتهاند. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که نوع نگاه سفرنامهنویسان مغرب اسلامی به بقیع و مشاهد آن چگونه بوده و این مهم چه سان در آثار آنان ثبت شده است؟ در پاسخ باید گفت: یکی از مهمترین مسائل فرهنگی مورد توجه، مشاهد و نمادهای اسلامی بقیع بوده که به اشکال گوناگون در آثار آنان منعکس شده است. توصیف مقابر بزرگان اسلام در مناطق مختلف، بهویژه بقیع؛ و تبرک مردم به آنها و نیز چگونگی تزئین آنها از نکاتی هستند که این آثار بدانها پرداختهاند. در این نوشتار ضمن اشاره به جایگاه و اهمیت سفرنامهها نوع نگاه آنها به بقیع و مشاهد و مقابر را بررسی و تبیین خواهیم کرد.
آئینهوند، صادق و مجتبی گراوند، «شیوه سفرنامهنویسی در مغرب و اندلس مطالعه موردی الرحلة المغربیة ابوعبدالله عبدری (قرن 4 تا 8 هجری)، مجله پژوهشهای تاریخی، سال چهارم، شماره 12، زمستان 1390.
ابن اثیر، مبارک بن محمد (1367)، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ قم، اسماعیلیان.
ابن بطوطه (1407 / 1987)، رحلة ابن بطوطهتحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار، تحقیق محمد عبدالمنعم العریان و مصطفی قصاص، بیروت، داراحیاء العلوم، چاپ اول.
ابن جبیر (1984)، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار بیروت للطباعة و النشر.
ابن رشید فهری سبتی، ابوعبدالله محمد بن عمر (1988)، ملء العیبة بما جُمع بطول الغیبة فی الوِجهة الوجیهة الی الحرمین مکةَ و طیبة، تحقیق محمد حبیب بن خوجه، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (1992)، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول.
ابن منظور (1998)، لسان العرب، بیروت، درالاحیاء التراث العربى، چاپ اول.
بقیع، دانشنامه حج و حرمین، ج4.
بلاذری، احمد بن یحیی (1996)، کتاب جمل من انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، چاپ اول.
بلوی، خالد بن عیسی (بیتا)، تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق، تحقیق حسن السائح، مغرب، صندوق احیاء التراث الاسلامی.
تجیبی، قاسم بن یوسف (1975)، مستفاد الرحلة و الاغتراب، تحقیق عبدالحفیظ منصور، چاپ تونس و لیبی، دارالعربیه للکتاب.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، دارالهجره.
قلصادی اندلسی، ابوالحسن علی (1978)، رحلة القلصادی، تحقیق محمد ابوالاجفان، تونس، الشرکة التونسیه للتوزیع.
ناصری طاهری، عبدالله (1385)، مقدمهای بر تاریخ مغرب اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.