خاستگاه پدیده حج مسکین در مغرب اسلامی در ادبیات دینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ اسلام و سطح 4 فقه و اصول حوزه، عضو گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت

2 سطح 4 تاریخ اسلام حوزه علمیه قم، عضو گروه تاریخ وسیره پژوهشکده حج و زیارت

چکیده

آیین حج مسکین، آیینی پر سابقه‌ در مغرب اسلامی است. معرفی این آیین بر پایه اطلاعات میدانی و تبیین خاستگاه آن بر پایه عوامل مختلف اقلیمی، فرهنگی و دینی و اجتماعی وظیفه‌ای است که این مقاله درصدد انجام آن، بر پایه روش تحقیق نقلی و تحلیلی کتابخانه‌ای است. در این مقاله ضمن ارائه فهرستی از برخی نقاط مغرب اسلامی، که آئین حج مسکین در آن برگزار می‌شود، سه منطقه آسفی (مزار سیدی شاشکال)، منطقه مزار سیدی بوخیار و مزار ادریس اول در ولیله مغرب، و زیارت خواجه احمد یسوی در ترکمنستان و شیخ بمبا در آفریقا، معرفی‌ شده و ضمن گزارش انتقاد مخالفان این آیین، با رویکردی تحلیلی دینی، فهم نادرست از متون دینی، موضع‌گیری همنوای فقیهان منطقه در جهت تعطیلی موقت حج، دشواری‌های خاص سفر حج از مغرب به‌عنوان مهم‌ترین زمینه‌های دینی پدید آمدن این آیین در مغرب اسلامی بررسی‌ شده است.
روش این پژوهش بینارشته‌ای و در حوزه دین‌شناسی و مطالعات حج قابل رده‌بندی است که بر اساس ادبیات دینی و داده‌های حدیثی ـ فقهی و گزارش‌های اینترنتی با رویکرد تقریبی فراهم آمده است. برآیند این مقاله بازشناسی پدیدارشناسانه این آیین و امثال آن و زمینه‌های آنها در ادبیات دینی است که در نوع خود در ادبیات حج بی‌سابقه و جدید است.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن بطوطه، محمد بن عبدالله‏ (1417ق)، ‏رحلة ابن بطوطة، مصحح: تازی، عبد الهادی، ریاض، اکادیمیه المملکه المغربیه‏‏.
  2. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت، دار و مکتبه الهلال، اول.
  3. ابن حنبل، احمد بن حنبل (1416ق)، مسند الإمام احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، لبنان، چاپ اول.
  4. ابن خطیب، محمد بن عبدالله (2003م)، خطرة الطیف: رحلات فی المغرب و الأندلس، ابوظبی، بیروت، الموسسة العربیة للدراسات و النشر، دار السویدی‏، اول، چاپ اول.
  5. ابن رشید، محمد بن عمر بن رشید (2009م)، الفهری السبتی أبوعبدالله، دار الغرب الإسلامی.
  6. ابن سیده، علی بن اسماعیل (1421ق)، المحکم و المحیط الأعظم، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول.
  7. ابن عبدالحق بغدادی، صفى‌الدین عبدالمؤمن (1412ق)، مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، بیروت، دارالجیل، اول.
  8. ابن فضل الله عمری، احمد بن یحیی (1421ق)، مسالک الأبصار، ابوظبی، المجمع الثقافی، چاپ اول.
  9. ابن ماجه، محمد بن یزید (1418ق)، سنن الحافظ أبىعبدالله محمد بن یزید القزوینی ابن ماجه، بیروت، دار الجیل، لبنان، چاپ اول.
  10. ابوالفرج اصفهانی (بی‌تا)، مقاتل الطالبیین، بیروت، دار المعرفة.
  11. پلانول، گزاویه دو (2008م)، تاریخ أرض الاسلام: الاسس الجغرافیة لتاریخ الاسلام، تونس، دار الغرب الاسلامی، چاپ اول.
  12. ترمذی، محمد بن عیسی (1419ق)، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، قاهره، دار الحدیث، مصر، چاپ اول.
  13. الجحمة، نواف عبدالعزیز (2008)، رحالة الغرب الاسلامی و صورة المشرق العربی من القرن السادس الی القرن الثامن الهجری (12-14م)، ابوظبی، الاهلیة للنشر و التوزیع دار السویدی للنشر و التوزیع، اول.
  14. جزی الکلبی‌ الغرنا‌طی، ابی‌‌عبدالله‌ محمد بن‌ محمد (1431ق)، الانوار فی نسب آل النبی المختار6، تحقیق‌ مهدی الرجا‌ئی‌، قم، ‌مکتبه‌ سما‌حه‌ آیة‌ الله‌ العظمی‌ المرعشی‌ النجفی‌، الخزانه‌ العا‌لمیه‌ للمخطوطا‌ت‌ الاسلامیه.
  15. حمیری، محمد بن عبدالمنعم (1984م)، الروض المعطار فی خبر الأقطار، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، دوم.
  16. الخالدی النقشبندی، عبدالمجید بن محمد (1417ق)، الکواکب الدریة علی الحدائق الوردیة فی أجلاء السادة النقشبندیة، دمشق، دار البیروتی، چاپ اول.
  17. خلیلی، جعفر (1407ق)، موسوعة العتبات المقدسة، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.
  18. دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن (1421ق)، مسند الدارمی المعروف، ریاض، دار المغنی، عربستان، چاپ اول.
  19. سنائی، مهدی، «طریقه یسویه و نقش آن در گسترش اسلام در آسیای مرکزی»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ششم، دوره سوم، شماره 19، پاییز 1376ش.
  20. الشدیاق، طنوس (1389ق)، أخبار الأعیان فی جبل لبنان، بیروت، منشورات جامعة لبنانیة، قسم الدراسات التاریخیة، چاپ اول.
  21. صدوق، محمد بن علی (1406ق)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، دار الشریف الرضی للنشر، قم.
  22. ـــــــــ (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
  23. طرابلسی المغربی، محمد بن محمد (1992م)، مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، دار الفکر، سوم.
  24. طوسی، محمد بن الحسن، 1407ق.، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه (تحقیق خرسان)، چاپ چهارم.
  25. عبدری، محمد بن محمد (1426ق)، رحلة العبدری، مصحح: علی ابراهیم کردی، دمشق، دار سعدالدین‏، چاپ دوم.
  26. فاسی، حسن بن محمد الوزان، 2005م.، وصف افریقیا، قاهره، مکتبة الاسدی، چاپ اول.
  27. فخرالدین صفی، علی بن حسین (1429ق)، رشحات عین الحیاة فی مناقب مشایخ الطریقة النقشبندیة و آدابهم النبویة و أسرارهم الربانیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول.
  28. الکافی، احمد (2013م)، فتاوی شرعیة فی المسائل المالکیة، مصر، منصوره، دارالکلمه للنشر و التوزیع، اول.
  29. کلینی، محمد بن یعقوب (1430ق)، الکافی، ایران، قم، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، چاپ اول.
  30. مرغی، جاسم عثمان (1425ق)، الشیعة فی شمال أفریقیا، بیروت، لبنان، مؤسسة البلاغ.
  31. مزاری، آغا اسماعیل بن عوده (1990م)، طلوع سعد السعود، دار الغرب الاسلامی، بیروت.
  32. مسلم بن حجاج (1412ق)، صحیح مسلم، قاهره، دار الحدیث، مصر، چاپ اول.
  33. مقری، احمد بن محمد (1419ق)، نفح الطیب من غصن الأندلس الرطیب‏، مصحح: یوسف‏، بقاعی، بیروت، دار الفکر‏. ‏
  34. مونس، حسین (1384ش)، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه حمیدرضا شیخی، تهران، سمت و بنیاد پژوهش‌های رضوی، اول.
  35. مهنا، عبد‌الله علی (1413ق)، لسان اللسان، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  36. میرخواند شاه ولد (1270ق)، روضة الصفا، بی‌تا، بی‌جا.
  37. نسائی، احمد بن علی (1411ق)، السنن الکبری، لبنان، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول.

سایت‌های اینترنتی

  1. مواسم «حج الفقراء، فی المغرب... عبادة وتجارة محمد أمزیان نشر فی أخبارنا یوم21، 10-2012، https://www.hespress.com/104518‏
  2. موسم سیدی بوخیار «حج الفقراء». عبادة وتجارة، شبکة دلیل الریفنشر فی شبکة دلیل الریف یوم 21، 10ـ2012
  3. المغرب، روبورتاج، مغاربه، حج المسکین، زرهون

https://www.france24.com/ar/20180822

  1. حج المسکین بآسفی. إقبال ضعیف علی حج ضریح سیدی شاشکال، ربورطاج سعید الجدیانی، فی کود یوم 07 11، 2011، سایت مغرس
  2. حیمری، عمر؛ رؤیة سوسیولوجیة للمجتمع المغربی،

https://www.oujdacity.net/international-article-127820-ar/

http://sidirahal.net/widget-landing-page

https://hunasotak.com/article/2151

  1. سیدی شاشکال .. «حج المسکین» بضواحی آسفی.

https://www.maghress.com/almassae/216503

  1. حج المسکین «لمن لا یستطیع إلی مکة سبیلا فی المغرب».

https://middle-east-online.com

  1. احمد امشکح؛ سیدی شاشکال... «حج المسکین» بضواحی آسفی؛ هکذا یحج الفقراء إلی الضریح تزامنا مع یوم عرفة؛ 08ـ10ـ2014
  2. قبله‌گاه جدید خرافیون/ به مکه نروید در مراکش حاجی شوید! خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ انتشار: ۲۴ آذر ۱۳۸۷.

https://iqna.ir/fa/news/1719078