حدیث شبلی در اسرار حج؛ روایت شیعیان یا حکایت صوفیان؟

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

در برخی از متون متأخر شیعه، گفت‌وگویی میان امام زین‌العابدین(ع) با شخصی به نام «شبلی» نقل‌ شده که در آن، امام(ع) به تأویل مناسک حج و اسرار معنوی آن با صبغة عرفانی پرداخته است. این روایت از زمانی که محدّث نوری آن را در «مستدرک الوسائل» نقل کرده، مورد توجه و استناد نویسندگان معاصر شیعه قرار گرفته است. با این‌حال، دربارة این روایت، ابهامات متعددی در زمینة سند، اعتبار و ماهیت شخص مورد خطاب امام(ع) وجود دارد که نویسندگان شیعه درباره آنها به نتیجه قطعی و روشنی نرسیده‌اند.
یافته‌های این پژوهش، نشان‌دهندة آن است که در متون نسبتاً کهن صوفیان و گاه سایر منابع عامه، تحریرهای متفاوتی از این گفت‌وگو، اما با ساختاری مشابه آن، وجود دارد که در بیشتر آنها تأویل عرفانی مناسک حج از زبان یکی از مشایخ صوفیه، در قالب گفت‌وگویی میان جنید بغدادی و مرید وی ابوبکر شبلی، دو صوفی برجسته مکتب تصوف بغدادی در سده‌های سوم و چهارم هجری، یا میان شبلی و صوفی دیگری روایت ‌شده است و تحریر شیعی و مفصل‌تر آن، احتمالاً در دوره‌ای متأخر، به شکل گفت‌وگوی میان شبلی و امام زین‌العابدین(ع) به متون شیعه راه پیدا کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


1. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1415ق / 1995م). مثیر العزم الساکن الی اشرف الاماکن، تحقیق: مرزوق علی ابراهیم، الریاض، دار الرایة، چاپ اول.
2. ابن عربی، محمد بن محمد (1405ق / 1985م). الفتوحات المکّیة، تحقیق: عثمان یحیی، القاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
3. اسرار الحج فی حوارٍ بین الامام زین العابدین7 والشبلی (بی‌تا). بی‌جا، بی‌نا.
4. اشرف‌زاده، رضا (1386). «ناصر خسرو و تأویل مناسک حج»، فصل‌نامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شماره 14.
5. جوادی آملی، عبدالله (1371). صهبای صفا، نشر مشعر.
6. ــــــــــ (1377). صهبای حج، قم، اسراء، چاپ اول.
7. حائری، جعفر عباس (1425ق) بلاغة الامام علی بن الحسین7: خطب و رسائل و کلمات، قم، دار الحدیث.
8. حائری، عبدالحسین (1346) فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی (ج1/9)، تهران، چاپخانه مجلس شورای ملی.
9. حسینی جلالی، سید محمدرضا (1418ق). جهاد الامام السجّاد7، قم، دار الحدیث، چاپ اول.
10. حسینی حائری، سید کاظم (1430ق). تزکیة النفس، ‌ قم، دار البشیر، چاپ اول.
11. خامه‌یار، احمد (1397). «عرفات و بناهای آن در گذر تاریخ»، میقات حج، شماره 104.
12. خرگوشی، عبدالملک بن محمد (1999م). تهذیب الاسرار، تحقیق: بسّام محمّد بارود، ابوظبی، المجمع الثقافی.
13. خوارزمی، محمد بن اسحاق (1420ق / 2000م). اثارة الترغیب والتشویق الی تاریخ المساجد الثلاثة والبیت العتیق، تحقیق: سید کسروی حسن، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
14. دانش‌پژوه، محمدتقی (1339). فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، چاپخانه دانشگاه تهران.
15. سلمی، محمد بن حسین (1406ق / 1986م). طبقات الصوفیة، تحقیق: نورالدین شریبه، «القاهره، مطبعة الخانجی، چاپ دوم.
16. ــــــــــ (1421ق/ 2001م). حقائق التفسیر، بیروت، دارالکتب العلمیة.
17. شوشتری، عبدالله بن نورالدین (بی‌تا / سده 12ق). التحفة السنیّة فی شرح النخبة المحسنیة، نسخه خطی شماره 4735 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
18. قائنی، محمد (1429ق). المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: الحج والمعرة (1)، قم، مرکز فقه الائمة الاطهار، چاپ اول.
19. قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1422ق / 2001م). الرسالة القشیریة، بیروت، دار الکتب العلمیة.
20. محمدی ری‌شهری، محمد، (1386). حج و عمره در قرآن و حدیث، با همکاری عبدالهادی مسعودی، ترجمه جواد محدّثی، تهران، مشعر، چاپ اول.
21. ناصر خسرو (1304-1307ش). دیوان قصاید و مقطّعات، تهران، مطبعه مجلس.
22. نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ـ دفتر 7 (1353). زیر نظر محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، بی‌نا.
23. نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ـ دفتر 11 و 12 (1362). زیر نظر محمدتقی دانش‌پژوه و اسماعیل حاکمی، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
24. نوری، حسین بن محمدتقی (1407ق) مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث.
25. هجویری، علی بن عثمان (1374). کشف المحجوب، تصحیح محمدحسین تسبیحی (رها)، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
26. ــــــــــ (1383). کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران، سروش.
27. ــــــــــ (1926م). کشف المحجوب، تصحیح والنتین ژوکوفسکی، لنینگراد، مطبعه دارالعلوم اتحاد جماهیر شوروی.