پدیدارشناسی آیین‌های خاکسپاری در باورهای اسلامی (با تکیه بر رویکرد میرچا الیاده)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری. شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب قم

2 عضو گروه‌ شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب ومدیر گروه ادیان پژوهشکده امام رضا (ع)

3 استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب قم

چکیده

آیین‌های خاکسپاری، از جمله آیین‌های دینی و فرهنگی ملل به‌شمار می‌آیند که همواره بر آن تأکید و توجه بوده است. در مطالعات جدید دینی‌ـ‌فرهنگی، چنین آیین‌هایی را در دسته‌ «آیین‌های گذار» قرار می‌دهند که هدف آنها ترغیب انسان در گذار از یک مرحله زندگی به مرحله دیگر و آماده‌سازی او در چنین مرحله پراهمیتی است.
هدف مطالعه چنین باورهایی، بازخوانی ریشه‌ای آیین‌های مشترک انسانی در مجموعه ادیان و فرهنگ ملل است تا میزان اشتراک، تشابه و اصالت قدسی و فرهنگی آنها معلوم شود.
بدین‌منظور متن حاضر می‌کوشد با رویکردی متناسب با پدیدارشناسی دینی، به مطالعه باورهای اسلامی در تاریخ اسلامی پیرامون آیین‌های خاکسپاری‌ ـ‌ در مجموعه آیات، روایات و فرهنگ‌های عامیانه مسلمانان ‌ـ اقدام کند؛ این‌گونه امکان مقایسه و تطبیق هرچه بهتر آنها با آیین‌های سایر ادیان و ملل فراهم شده و ریشه‌های فطری، انسانی و اجتماعی آنها به ‌سنجش درمی‌آید.
بهره‌گیری از چنین رویکرد مطالعاتی، بی‌شک امکان فهم جدیدی از معارف اسلامی و آیین‌های دینی را برای مؤمنین فراهم می‌کند؛ معارفی که گاه پیش از این، پوشیده مانده است. همچنین، چنین روش مطالعاتی، امکان گفت‌وگو با دیگر ادیان را براساس مفاهیم مشترک بیش‌ از پیش می‌نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. ابن ‌أبی‌شیبه، عبدالله بن محمد (1989م)، المصنف، چاپ اول، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
  2. ابن ‌اثیر، علی بن محمد (1409ق)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر.
  3. ابن حنبل، احمد بن محمد (بی‎تا)، مسند احمد، بیروت، دارصادر.
  4. ابن ‌زباله، محمد ‌بن ‌حسن (1424ق)، اخبار المدینة، مکه، مرکز البحوث و الدراسات المدینه المنوره.
  5. ابن ‌سعد، محمد بن سعد (1410ق)، الطبقات الکبری، چاپ اول، بیروت، دارالکتاب العلمیة.
  6. ابن ‌شبه نمیری، عمر بن شبه (1410ق)، تاریخ المدینة المنورة، قم، دارالفکر.
  7. ابن شهر آشوب، محمد بن‌ علی (1412ق)، مناقب آل ابی‌طالب، بیروت، دارالاضواء.
  8. ابن ‌قتیبة، عبدالله‌بن‌مسلم (1410ق)، الامامة و السیاسة، بیروت، دارالاضواء.
  9. ابن قولویة، جعفر بن محمد (1377ش)، ترجمه کامل الزیارات، ترجمه محمدجواد ذهنی تهرانی، تهران، پیام حق.
  10. ابن قیم جوزیة، محمد بن ابی‌بکر (1416ق)، بدائع الفوائد، چاپ اول مکه المکرمة، مکتبة نزار مصطفی الباز.
  11. ابن‌ کثیر، اسماعیل بن ‌عمر (1398ق)، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر.
  12. ابن مشهدی، محمد بن جعفر (1378ش)، المزار الکبیر، قم، جامعه مدرسین.
  13. ابن ملقن، عمر بن علی (1411ق)، مختصر استدراک الحافظ الذهبی علی مستدرک أبی‌عبدالله الحاکم، ریاض، دار العاصمة.
  14. ابن‌حیون، نعمان بن محمد (1385ش)، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، چاپ دوم، قم، مؤسسه آل البیت.
  15. ابوطالبی، عمار (1398ش)، واکاوی جایگاه فرهنگی و تمدنی بقیع، رساله دکتری، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
  16. الیاده، میرچا (1367ش)، افسانه و واقعیت، چاپ اول، نصرالله زنگویی، تهران، انتشارات، پاپیروس.
  17. ــــــــــــ ، (1384ش)، اسطوره بازگشت جاودانه، بهمن سرکاراتی، تهران، طهوری.
  18. ــــــــــــ ، (1385ش)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران، سروش.
  19. ــــــــــــ ، (1391ش)، اسطوره و واقعیت، مانی صالحی علامه، تهران، پارسه.
  20. ــــــــــــ ، (1392ش)، آئین‌ها و نمادهای تشرف، چاپ اول، مانی صالحی، تهران، نیلوفر.
  21. ــــــــــــ ، (1394ش)، نمادپردازی امر قدسی و هنر، چاپ اول، محمدکاظم مهاجری، تهران، پارسه.
  22. ــــــــــــ ، (1395ش)، تاریخ اندیشه‌های دینی، ترجمه بهزاد سالکی، تهران، کتاب پارسه.
  23. ــــــــــــ ، (1387ش)، مقدس و نامقدس، چاپ دوم، نصرالله زنگویی، تهران، سروش.
  24. باجلان فرخی، محمدحسین (1358ش)، «آفرینش جهان‏ در اساطیر چین»، کتاب جمعه، شماره 4، اول شهریور، تهران.
  25. بخاری، محمد بن اسماعیل (1420ق)، موسوعة الحدیث الشریف الکتب الستة، مملکة العربیة السعودیة، دارالسلام.
  26. ــــــــــــ ، (بی‌تا)، التاریخ الکبیر، اشراف الدکتور محمد عبدالمعید خان، دیاربکر، المکتبة الاسلامی.
  27. بخشی‌زاده، معصومه (1998م.)، «دوسوگرایی انسان در عرفان اسلامی»، فصلنامه عرفان اسلامی، شماره 42، سال یازدهم.
  28. بررتون، جوئل‌پی. (1377ش) «فضای مقدس»، ترجمه مجید محمدی، نامه فرهنگ، شماره 29.
  29. برزنجی، جعفر بن ‌اسماعیل (1998)، نزهة الناظرین، قاهره.
  30. ‌بهمنی، پردیس (1389ش)، سیر تحول و تطور نقش و نماد در هنرهای سنتی ایران، تهران، دانشگاه پیام نور.
  31. پاریندر، جئوفری (1374ش)، اساطیر آفریقا، چاپ اول، ترجمه باجلان فرخی، تهران، اساطیر.
  32. حرعاملی، محمد بن حسن (1416ق)، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت.
  33. حسینی‌زاده، عبدالمجید (1388ش)، «مکان آفرینش آدم ابوالبشر در متون اسلامی و یهودی»، مطالعات اسلامی علوم قرآن و حدیث، پاییز و زمستان.
  34. خمینی، سیدروح‌الله (1379ش)، تحریرالوسیلة، قم، نشر مؤسسه آثار امام خمینی.
  35. دادگی، فرنبغ، بندهش (1390ش)، گزارنده مهرداد بهار، چاپ چهارم، تهران، توس.
  36. رسولی، آرزو، «داستان آفرینش انسان از منظر اسطوره‌شناسی تطبیقی»، تاریخ ایران: شماره 5.
  37. رضی، هاشم (1341ش)، تاریخ ادیان، جلد دوم (میتولوژی اساطیر و افسانه‏ها)، تهران، کاوه.
  38. رفعت پاشا، ابراهیم (1377ش)، مرآت الحرمین، قم، مشعر.
  39. زمردی، حمیرا (1385ش)، بررسی ادیان و اساطیر، چاپ دوم، تهران، انتشارات زوار.
  40. ژیران، ف. (1375ش)، فرهنگ اساطیر یونان، چاپ اول، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‏پور، تهران، انتشارات فکر روز.
  41. سرخوش، فائقه (1389ش)، اسطوره آسمان و زمین زمین و آسمان در باور ایرانیان، تهران، ترفند.
  42. سمهودی، علی بن عبدالله (1419ق)، وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، چاپ اول، بیروت، دارالکتاب العلمیة.
  43. شاله، فیلیسین (1355ش)، تاریخ مختصر ادیان بزرگ، منوچهر خدایار محب، تهران، طهوری.
  44. شیخ صدوق، محمد بن ‌علی (1377ش)، الخصال، تهران، کتابچی.
  45. ــــــــــــ ، (1380ش)، علل الشرائع، چاپ اول، ترجمه ذهنی تهرانی، ایران، قم.
  46. ــــــــــــ ، (1385ش)، علل الشرائع، چاپ اول، قم، کتاب‌فروشی داوری.
  47. ــــــــــــ ، (1405ق)، من لا یحضره الفقیه، بیروت، دارالاضواء.
  48. طباطبایی، محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
  49. طبری، محمد‌بن‌جریر (بی‌تا)، دلائل الامامة، قم، دارالذخائر.
  50. طحاوی، احمد بن محمد (1414ق)، شرح معانی‌الآثار، بیروت، عالم‌الکتب.
  51. طوسی، محمد بن حسن (1364ق)، تهذیب‌الاحکام، تهران، دارالتعاریف للمطبوعات.
  52. ــــــــــــ ، (1414ق)، الأمالی للطوسی، قم، دارالثقافه.
  53. عجینه، د.محمد (2005م)، موسوعة اساطیر العرب عن الجاهلیة و دلالاتها، بیروت، دار الفارابی.
  54. عیاشی، عبدالله بن محمد (2006م)، الرحلة العیاشیة، ابوظبی، دارالسویدی للنشر و التوزیع.
  55. غزالی، محمد ‌بن ‌محمد (1412ق)، إحیاء علوم الدین، چاپ اول، بیروت، دارالصادر.
  56. فتال نیشابوری، محمد بن احمد (1375ش)، روضة الواعظین، قم، شریف رضی.
  57. فراهیدی، خلیل بن احمد (1414ق)، العین، چاپ اول، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
  58. فریزر، جیمز جورج (1384ش)، شاخه زرین، چاپ دوم، کاظم فیروزمند، تهران، آگاه.
  59. فیروزی، جواد و حقیقت، میمیه (۱۳۹۳ش)، «اسطوره‌های آفرینش انسان در مصر و بین‌النهرین»، دو فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه ارده بانی، سال هشتم، شماره 15، بهار و تابستان، 1393.
  60. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، مکتبة‌الامیرالمؤمنین.
  61. قرطبی، محمد بن احمد (1384ق)، الجامع الاحکام القرآن.
  62. کاویانی پویا، حمید (۱۳۹۹ش)، «بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان»، الهیات تطبیقی (علمی پژوهشی)، سال هشتم، شماره هفدهم، بهار و تابستان.
  63. کلینی، محمد بن یعقوب (1429ق)، الکافی، قم، دار الحدیث.
  64. کوفی اهوازی، حسین بن سعید (1402ق)، الزهد، قم، المطبعه العلمیة.
  65. کیکاووس میرزا قاجار (1395)، «مسالک السالکین (سفرنامه مکه)، شانزده سفرنامه حج صفوی و قاجاری دیگر، به کوشش رسول جعفریان، تهران، علم.
  66. گیلانی، محمدهاشم (1400ق)، مصباح الشریعة، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
  67. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1412ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، چاپ اول، بیروت، دارإحیاء التراث.
  68. مجلسی، محمدتقی (1414ق)، لوامع صاحبقرانی، چاپ دوم، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
  69. محقق حلی، جعفر بن ‌حسن (1408ق)، شرایع‌الاسلام فی مسایل‌ الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان.
  70. مسعودی، علی بن حسین، (بی‌تا)، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  71. مسلم بن حجاج، (1412ق)، صحیح مسلم، چاپ اول، القاهرة، دارالحدیث.
  72. مفید، محمد بن محمد (1371ش)، تصحیح إعتقادات الإمامیة، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
  73. نوری، حسین بن محمدتقی (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل‌البیت.
  74. واخ، یواهیم (1394ش)، جامعه‌شناسی دین، چاپ ششم، جمشید آزادگان، تهران، سمت.
  75. وبر، هربرت جورج (1376ش)، کلیات تاریخ، چاپ سوم، مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش.
  76. ورثیلانی، حسین‌ بن محمد (بی‌تا)، الرحلة الورثیلانیة الموسومة بنزهة الأنظار فی فضل علم التاریخ و الأخبار، مصر، قاهره، مکتبة‌الثقافة الدینیة.
  77. ویلم، ژان پل (1377ش)، جامعه‌شناسی ادیان، عبدالرحیم گواهی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان.
  78. همدانی، شیخ آغارضا بن‌ محمّد هادی (بی‌تا)، مصباح الفقیه، قم، المؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث.
  79. همیلتون، ملکم (1377ش)، جامعه‌شناسی دین، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان.
  80. هوک، ساموئل (1381ش)، اساطیر خاورمیانه، علی‌اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.
  81. Eliade, Mircea, A History of Religious Ideas, Translated from the Willard R, Trask, 1978, The University of Chicago Press.
  82. .84Eliade, Mircea, The Myth of Eternal Return, Translated from the French by Willard R. Trask, Pantheon book, 1954.
  83. Eliade, Mircea, The Sacred and The Profane: the nature of religion, Translated from the French by Willard R. Trask, A Harvest book and world, New York, 1959.